Κατερίνα Ζάχου

Έχετε ασχοληθεί με τη μετάφραση. Θέλω να μου πείτε πώς σας φαίνεται αυτή η εμπειρία, πώς, τι είναι για εσάς, έτσι από αυτό που έχετε ασχοληθεί;

Οκέι! Εντάξει, έχω ασχοληθεί αποκλειστικά με θεατρική μετάφραση και θα πω αυτό που λένε όλοι οι μεταφραστές αλλά το πιστεύω ακράδαντα «γέφυρα πολιτισμών». Με ενδιαφέρει το θέατρο, μέσω θεάτρου πήγα στη μετάφραση, δεν ξεκίνησα δηλαδή σαν όνειρο να γίνω μεταφράστρια και συνειδητοποίησα ότι υπάρχουν εξαιρετικά θεατρικά έργα στα γερμανικά, τα οποία εδώ πέρα όχι απλά δεν παίζονται, δεν υπάρχει καμία εμπειρία, δεν υπάρχει ούτε καν γνώση ύπαρξης αυτών των συγγραφέων και των κειμένων. Στο πλαίσιο αυτό ξεκίνησα να ασχολούμαι με τη μετάφραση του θεάτρου, με τους φοιτητές της Γερμανικής Φιλολογίας και με τους φοιτητές της Ελληνικής Φιλολογίας του Βερολίνου, όπου γίνεται και μετάφραση προς τα γερμανικά ελληνικών θεατρικών. Το ιδιαίτερο στη θεατρική μετάφραση… Να συνεχίσω;

Ναι, ναι.

Το ιδιαίτερο στη θεατρική μετάφραση που συνειδητοποίησα και το συζητούσαμε σήμερα και στο πάνελ είναι ότι η ευτυχία του μεταφραστή είναι να δει το έργο του να παίζεται. Είναι μεγαλύτερη αυτή η ευτυχία από το να το δει τυπωμένο. Βέβαια είναι κρίμα όταν παίζεται και δεν τυπώνεται, δεν το συζητάμε, αλλά η μεγάλη χαρά είναι να δεις το έργο να παίζεται και εκεί συνειδητοποιείς και τις αλλαγές που πρέπει να κάνεις στο κείμενο. Δηλαδή άμα δεν δεις το κείμενο να το μιλάνε οι ηθοποιοί, να το σκηνοθετήσουν, να αρχίσουν να αποκτούν νόημα αυτά που γράφει μέσα δεν ολοκληρώνεται ουσιαστικά η θεατρική μετάφραση. Είναι ένα ανολοκλήρωτο πράγμα. Η ολοκλήρωσή της γίνεται με την παράσταση. Αυτό θα έλεγα ότι είναι το μεγαλύτερο, ας πούμε, η μεγαλύτερη ευχαρίστηση που μπορεί να έχει κάποιος κάνοντας θεατρική μετάφραση.

Υπάρχει κάποιος μεταφραστής που πιθανώς θαυμάζετε;

Δεν θα χρησιμοποιούσα τη λέξη «θαυμάζω». Εκτιμώ ιδιαίτερα το έργο πολλών μεταφραστών στην Ελλάδα. Ειδικά από τα γερμανικά είναι ελάχιστοι αυτοί οι οποίοι κινούνται. Αυτόματα σου έρχεται το όνομα Γιώργος Δεπάστας, δεν το συζητάμε, κάνει τρομερή δουλειά με το Θέατρο του Νότου. Έκανε, μάλλον, με το Θέατρο του Νότου, τώρα άλλαξε, αλλά δεν έχει σημασία, συνεχίζει. Εντάξει, υπάρχουν αρκετοί οι οποίοι κάνουν σοβαρή δουλειά. Το πρόβλημα με τη θεατρική μετάφραση είναι ότι όποιος θυμάται κάτι χαίρεται γενικώς, δηλαδή υπάρχει κόσμος που, επειδή ξέρει γερμανικά και έχει έναν φίλο που έχει μια θεατρική ομάδα, κάθεται και μεταφράζει ένα κείμενο. Δεν είναι πάντα κακές αυτές οι δουλειές, αλλά οπωσδήποτε έχουν θεματάκια, έχουν προβλήματα.

Πάνω σε αυτό, όταν γίνεται μια θεατρική μετάφραση τι δυσκολίες έχει αυτό; Γιατί; Τι είναι διαφορετικό;

Η μεγαλύτερη δυσκολία είναι η προφορικότητα του λόγου και όταν λέω προφορικότητα του λόγου δεν εννοώ ότι ο λόγος είναι προφορικός μόνο. Αυτό στο θέατρο είναι μια ψευδαίσθηση. Αυτό που ονομάζουμε προφορικό λόγο στο θέατρο δεν είναι πραγματικός προφορικός λόγος, είναι συμπυκνωμένος λόγος. Με την προφορικότητα εννοώ ότι δεν έχεις τη δυνατότητα να κάνεις επεξηγήσεις, δεν έχεις τη δυνατότητα να βάλεις υποσημειώσεις, ό,τι γραφτεί αυτό θα πρέπει να μπορεί να δώσει τη δυνατότητα στον σκηνοθέτη και στον ηθοποιό να δουλέψουν το έργο. Στη μία μετάφραση που είχα τη χαρά να την εκδώσουμε, το σύστημα που ακολούθησα είναι ότι έβαλα σημειώσεις τέλους. Με τη λογική ότι αυτές οι σημειώσεις θα βοηθήσουν τον εκάστοτε σκηνοθέτη αν θελήσει να το ανεβάσει να ξέρει κάποια πράγματα, τα οποία εγώ μεν κατέληξα στο πώς θα τα μεταφράσω, αλλά αυτός οφείλει να γνωρίζει την ιστορία, ας πούμε, για να το κάνει. Αυτό όμως γίνεται μόνο στο γραπτό κείμενο στο θέατρο. Και γραπτό, τυπωμένο κείμενο στο θέατρο βλέπουμε σπάνια. Δηλαδή οι περισσότερες μεταφράσεις μένουν σε ένα επίπεδο γραπτού μεν αλλά το οποίο δεν εκδίδεται. Οπότε προφορικά κάνεις τη συνεννόηση με τον σκηνοθέτη. Όπως έλεγε ο Αναστασάκης το μεσημέρι, πολλές φορές στις μεταφράσεις, πιάνει τον μεταφραστή και του λέει «Εδώ τι έλεγε το κείμενο, το πρωτότυπο; Πώς και γιατί έβαλες αυτό και όχι εκείνο;». Νομίζω αυτό, ναι, αυτό θα έλεγα.

Τηρείτε ακριβώς τις μεταφράσεις για το ανέβασμα μιας παράστασης;

Όχι. Ποτέ κανείς. Ό,τι άλλο κι αν σας πουν είναι ψέματα. Στο θέατρο η μετάφραση… Συνηθίζουμε να λέμε ότι υπάρχει το ανολοκλήρωτο κείμενο, το θεατρικό, το οποίο είναι ένα κείμενο και ένα δεύτερο είναι το κείμενο της παράστασης. Το ανολοκλήρωτο κείμενο του θεατρικού στη γερμανική γλώσσα γίνεται ένα ανολοκλήρωτο κείμενο σε ελληνική μετάφραση, το οποίο με τη σειρά του έχει απόλυτη ανάγκη την παραστασιμότητα για να γίνει ένα δεύτερο κείμενο που θα εμφανιστεί στο θέατρο. Έλεγε η Φυλακτάκη το μεσημέρι, ας πούμε, –στάσου λίγο η Φυλακτάκη το έλεγε αυτό;– όχι, το έλεγε η Γιάννα η Τσόκου για τη Βιέννη όταν ήταν ο Πέιμαν [σ.σ. Claus Peymann] σκηνοθέτης στη Βιέννη συνήθιζε να τυπώνει τις μεταφράσεις τις θεατρικές στο πρόγραμμα του θεάτρου. Τύπωνε τη μετάφραση όπως την ανέβαζε, με τεράστια Χ σε κάποιους μονολόγους τους οποίους κόβανε στην παράσταση κι έβλεπες ένα κείμενο το οποίο είχε Χ, ας πούμε, με αγκύλες, με προσθήκες, με χίλια δυο τέτοια. Διότι αυτό είναι το κείμενο της παράστασης τελικά, δεν είναι η μετάφραση που κάνει που κάνει ο μεταφραστής στην αρχή στο γραφείο του. Χώρια που η θεατρική μετάφραση… συνηθίζουμε να μιλάμε για συνεργατική μετάφραση, γιατί τελικά την κάνει ο μεταφραστής σε συνεργασία με τον σκηνοθέτη, με τους ηθοποιούς. Αυτό βέβαια είναι το ιδανικό, έτσι; Δηλαδή να μπορείς να είσαι στην ομάδα. Και έξω το συνηθίζουν, όταν έχουν το τραπέζι, που λέμε στο θέατρο, που γίνεται η ανάγνωση του κειμένου, να κάθεται και ο μεταφραστής και να αναλύουν το κείμενο συνέχεια μέχρι να καταλήξουν στην τελική μορφή, τη γλωσσική.

Θέλω να μου πείτε για εσάς προσωπικά τι είναι το θέατρο;

Αυτό δεν έχει να κάνει με τη μετάφραση.

Όχι. Θέλω να μου πείτε.

To θέατρο τι είναι για μένα προσωπικά. Είναι μια αστείρευτη πηγή ευχαρίστησης, παρόλο που στα δέκα θέατρα που θα δεις τα εννιά μπορεί να είναι μάπα, παραστάσεις εννοώ. Αλλά η μαγεία του θεάτρου είναι ότι είναι κάτι συγκεκριμένο, στιγμιαίο το οποίο πεθαίνει την ώρα που τελειώνει η παράσταση. Αυτός όμως ο θάνατος είναι συγχρόνως και μια αναγέννηση. Διότι αν είναι καλή η παράσταση δεν μετριέται με καμία κινηματογραφική ταινία και με τίποτα άλλο το οποίο μπορείς να έχεις. Και αυτό, η συνεχής αναγέννηση μέσα από το θέατρο, το οποίο είναι βαθιά διαλογικό και βαθιά «δημοκρατικό», ας το πω έτσι σε εισαγωγικά, για μένα είναι μοναδικό πράγμα.

Νωρίτερα παρακολουθήσαμε τη συζήτησή σας στο Στέκι της Βαβέλ και, νομίζω, είχατε πει ότι… Ποια είναι η γνώμη σας βασικά για κάποια έργα που έχουν μεταφραστεί και μετά από λίγο καιρό, μετά από αρκετά χρόνια ξαναμεταφράζονται. Τι πιστεύετε;

Είναι απολύτως αναγκαίο. Διότι το θέατρο είναι ένα ζωντανό πράγμα. Ακριβώς γι’ αυτό πεθαίνει, ζωντανεύει, πεθαίνει, ζωντανεύει. Το «πεθαίνει» ίσως να είναι κακιά λέξη. Εν πάση περιπτώσει δεν υπάρχει κάτι διαχρονικό. Διαχρονικές μπορεί να είναι οι ιδέες οι οποίες υπάρχουν σε ένα κείμενο, η γλώσσα όμως είναι κάτι ζωντανό το οποίο αλλάζει συνέχεια. Δεν μπορεί, λοιπόν, στη γλώσσα του ‘50 να ανεβάζουμε θεατρική παράσταση το 2016, οπότε είναι αναγκαστικό το να υπάρχουν συνέχεια καινούργιες μεταφράσεις. Και είναι ευχάριστο, έτσι; Δηλαδή δεν το συζητάω.

Τι πιστεύετε ότι θα μπορούσε να γίνει για να ενταχθεί το θέατρο και τα μεταφρασμένα έργα περισσότερο, έτσι, να έχει μια μεγαλύτερη απήχηση, αν μπορώ να το θέσω έτσι;

Γενικά δεν μπορεί να γίνει αυτό. Εξαρτάται από τη γενικότερη παιδεία του κόσμου. Ειδικά θα έλεγα ότι αυτό που πρέπει να γίνει, πρέπει να συνεργάζονται πολύ πιο στενά οι φορείς μεταξύ τους, κι όταν λέω φορείς εννοώ τα θέατρα από τη μία, είτε είναι κρατικά, εθνικά, είτε είναι μικρές ομάδες, να ξεπεράσουν τον σκόπελο με κάποιο τρόπο των πνευματικών δικαιωμάτων, το οποίο είναι ένα πρόβλημα πολύ μεγάλο και να συνεργάζονται με κόσμο που θέλει να μεταφράσει. Και να σταματήσει αυτή η ιστορία: όποιος ξέρει γερμανικά ας μου μεταφράσει ένα κείμενο. Αυτό το πράγμα είναι μεγάλο λάθος, αλλά το ξέρετε από πρώτο χέρι, όλες οι μεταφράσεις έτσι γίνονται, όποιος ξέρει γερμανικά μεταφράζει κιόλας και είναι τραγικό. Δηλαδή φέρνει αποτελέσματα πολύ άσχημα και μερικές φορές έχουν καταδικαστεί και έργα με αυτόν τον τρόπο, δηλαδή και στο θέατρο και στη λογοτεχνία γίνονται κακές μεταφράσεις και δεν προχωράνε.

Πιστεύετε πως χωρίς τη μετάφραση των έργων θα ήταν διαφορετική η εξέλιξη του θεάτρου;

Δεν μπορώ να φανταστώ εξέλιξη του θεάτρου χωρίς τη μετάφραση. Θα ήταν μονολιθικό, θα ήταν Ο αγαπητικός της βοσκοπούλας. Όταν ξεκίνησε το ‘32 το Εθνικό Θέατρο και έφερε τα μεταφρασμένα θεατρικά στην Ελλάδα αρχίσαμε να έχουμε θέατρο στην Ελλάδα. Υπήρχαν περίπου είκοσι θεατρικά ελληνικά έργα καθόλη την περίοδο της Τουρκοκρατίας μέχρι μετά την Επανάσταση, μέχρι το ‘32: Ο αγαπητικός της βοσκοπούλας, Η Γκόλφω, Περεσιάδης, και τα λοιπά. Εντάξει, καλώς υπήρχαν, αλλά μπορείτε να φανταστείτε να ήμασταν με αυτά τα δέκα και άλλα δέκα, ας πούμε, στην πορεία και άλλα είκοσι, ξέρω ‘γω; Είναι αδύνατον να σκεφτεί κανείς το θέατρο χωρίς τη μετάφραση;

Εσείς ανήκετε σε κάποια επαγγελματική ένωση μεταφραστών;

Όχι, δεν θεωρώ ότι είμαι επαγγελματίας μεταφραστής. Μου λείπουν πολλά γι’ αυτό. Εγώ ξεκινάω από την αγάπη μου για το θέατρο και, ας πούμε, ειδικεύομαι στη θεατρική μετάφραση. Δεν τολμάω να ακουμπήσω, ας πούμε, άλλα θέματα μετάφρασης.

Θα το κάνατε ίσως ως επάγγελμα, να ασχολείστε αποκλειστικά με αυτό;

Όχι, γιατί… Εκτός αν με απολύσουν! Όχι, γιατί, εντάξει, μου αρέσει πάρα πολύ, θέλω να ασχοληθώ, ασχολούμαι δηλαδή, αλλά δεν νομίζω ότι μπορεί να είναι το μοναδικό πράγμα που θα έκανα επαγγελματικά, νομίζω θα με κούραζε.

Η εικόνα σας γενικότερα γι’ αυτόν τον χώρο;

Της θεατρικής μετάφρασης; Ό,τι να ‘ναι γίνεται. Και η στάση και των συναδέλφων στο πάνελ, που είναι επαγγελματίας μεταφράστρια η μία, η άλλη λιγότερο, ας πούμε, είναι ακριβώς η ίδια. Δεν υπάρχει συντονισμός, δεν υπάρχει οργάνωση, δεν υπάρχει τίποτα. Και ελπίζω ότι κάτι θα μπορέσουμε να κάνουμε με τη συνεργασία των φορέων. Δηλαδή κάπως να λειτουργήσει το πανεπιστήμιο, υπάρχει αυτή τη στιγμή το Τμήμα της Μετάφρασης, υπάρχουν τα ξενόγλωσσα τα οποία το καθένα έχει το δικό του. Αγαπάμε το θέατρο, αγαπάμε τη μετάφραση, κάτι πρέπει να κάνουμε δηλαδή.

Επομένως είστε αισιόδοξη για το μέλλον;

Είμαι αισιόδοξη, ναι! Θέλω να είμαι.