Μαρία Χρίστου

Γεια σας, κυρία Χρίστου. Είμαστε πολύ χαρούμενοι που είστε εδώ μαζί μας σήμερα γι’ αυτή τη συνέντευξη. Θα ξεκινήσουμε με μερικές ερωτήσεις σχετικά με το πώς αρχίσατε να ασχολείστε με τη μετάφραση. Πώς προέκυψε, λοιπόν, η μετάφραση στη ζωή σας;

Νομίζω πάντα υπήρχε. Είμαι απ’ τα παιδιά που μεγαλώσανε δίγλωσσα. Μεγάλωσα σ’ ένα αγγλόφωνο και κυπριακό-ελληνόφωνο περιβάλλον, όπου εναλλάσσονταν οι γλώσσες. Οπότε μάλλον ασυναίσθητα πάντα μετέφραζα, όπως όλα τα παιδιά: «Πώς θα το πω αυτό στ’ αγγλικά; Πώς θα το πω αυτό στα ελληνικά;». Αυτό. Οπότε είναι κάτι φυσικό εν μέρει. Δεν σκέφτηκα ποτέ να το ακολουθήσω σαν επάγγελμα. Μπήκα στο επάγγελμα τυχαία, όταν βρέθηκα κάποια στιγμή, πολύ μικρό κορίτσι, στο Παρίσι και επειδή δεν είχα βίζα Ευρωπαϊκής Ένωσης έπρεπε να γραφτώ σε μια σχολή για να βγάλω φοιτητική βίζα. Και το μόνο μάθημα που είχε μείνει ανοιχτό, το μόνο πτυχίο, ήταν ένα μεταπτυχιακό δίπλωμα γαλλοαγγλικής μετάφρασης και διερμηνείας. Οπότε έδωσα εξετάσεις και γράφτηκα σ’ αυτό. Είναι η τρίτη μου γλώσσα τα γαλλικά. Και εκεί κόλλησα απ’ το πρώτο μάθημα. Κι έτσι ξεκίνησα, εντελώς τυχαία. Δεν είχα σκοπό να ασχοληθώ.

Απίστευτη ιστορία.

Αυτό.

Και τι σημαίνει για σας «μεταφράζω», έτσι όπως το ζείτε όλα αυτά τα χρόνια;

Γίνομαι ένας δίαυλος επικοινωνίας. Νομίζω αυτό είναι η μεγάλη έλξη αυτής της δουλειάς. Επικοινωνώ και δεν επικοινωνώ εγώ, μπαίνω στο προσκήνιο και δεν μπαίνω εγώ. Συνήθως δεν μπαίνεις, αλλά εννοώ, αυτό το κομμάτι που βρίσκεσαι ανάμεσα σε συγγραφέα και κοινό το βρίσκω ένα πολύ ενδιαφέρον σημείο να βρίσκεται κάποιος.

Να περάσουμε σε ερωτήσεις για τη διαδικασία της μετάφρασης. Καταρχήν ξέρουμε ότι μεταφράζετε κόμικς. Ποιες θα λέγατε ότι είναι οι ιδιαιτερότητες ή οι δυσκολίες του είδους;

Ναι, στα κόμικς –στα οποία πάλι μπήκα τυχαία τα τελευταία τρία, τέσσερα χρόνια, αλλά έχω μεταφράσει αρκετά, και κυρίως graphic novel– η μεγάλη πρόκληση και ευχαρίστηση είναι ότι μεταφράζεις μέσα σ’ έναν φυσικό χώρο. Δεν έχεις τη λευκή σελίδα που έχεις στο δοκίμιο ή στο μυθιστόρημα. Έχεις τον περιορισμό που είναι το μπαλονάκι. Αυτό σε αναγκάζει να είσαι πολύ ακριβής, δεν μπορείς να κλέψεις, δεν μπορείς να εξηγήσεις, δουλεύεις μέσα σ’ έναν φυσικό περιορισμό. Το οποίο είναι εν μέρει το μπαλονάκι. Επίσης είναι προφορικός λόγος –που εμένα με ενδιαφέρει πάρα πολύ η μετάφραση του προφορικού λόγου– ακροβατείς κάπου ανάμεσα σε θεατρικό και καθημερινό προφορικό λόγο και λογοτεχνία. Είναι πάλι ενδιαφέρον σημείο. Και η άλλη ιδιαιτερότητα είναι ότι έχεις την εικόνα, για μένα. Δηλαδή η αφήγηση σε ένα καλό κόμικ γίνεται ταυτόχρονα, και μέσω του λόγου, των λέξεων, και μέσω της εικόνας. Ενώ στη λογοτεχνία η αφήγηση είναι μέσω των λέξεων και πλάθει ο αναγνώστης με τη φαντασία του τις εικόνες. Οπότε δεν αρκεί μόνο αυτό που γράφεις, δουλεύεις ταυτόχρονα και με μια εικόνα. Κι αυτό σου δημιουργεί άλλες πάλι, ιδιαίτερες προκλήσεις στη μετάφραση. Δηλαδή γράφεις πράγματα που ίσως αν υπήρχε ο λόγος μόνος του, έστω και σ’ ένα θεατρικό, δεν θα τα έγραφες έτσι. Γιατί πρέπει πάντα να ταυτίζονται με την εικόνα που τα συνοδεύει. Και η πρόκληση απ’ τ’ αγγλικά στα ελληνικά, που είναι τα κόμικ που έχω μεταφράσει κυρίως –έχω κάνει μία μετάφραση, νομίζω, μόνο στ’ αγγλικά– είναι ότι συνήθως στα ελληνικά είναι μεγαλύτερες οι λέξεις και τα γράμματα. Οπότε, ναι, κατά τη διάρκεια της μετάφρασης κάθεσαι και μετράς συλλαβές, μετράς γράμματα, μετράς… Μετά είναι πώς θα γίνει η στοιχειοθέτηση, μπορεί να σου σπάσει μια λέξη που σου χαλάει τον ρυθμό στον προφορικό λόγο, γιατί δεν χωράει. Οπότε υπάρχει μια γραφή και μια ξαναγραφή σε διάφορα στάδια. Δεν τελειώνει με το που το στέλνεις. Γίνεται το lettering, σου ξανάρχεται και μετά βλέπεις ξαφνικά τον λόγο σου να κάθεται στην εικόνα και διαβάζεται λίγο αλλιώς. Οπότε και εκεί περνάς μια διαδικασία, ένα, δύο draft μέχρι να βρεις το τελικό που και να σου χωράει, και να σπάει, και να έχει τη μουσικότητα που θες. Δηλαδή να υπηρετείς αυτά που υπηρετείς έτσι κι αλλιώς σαν μεταφραστής και να δένει οπτικά.

Τέλεια. Υπάρχει κάποιο απ’ τα graphic novels που μεταφράσατε που σας δυσκόλεψε περισσότερο;

Δύο απ’ αυτά. Το πρώτο κόμικ που μετάφρασα ήταν μια μεταφορά ολόκληρου του Δον Κιχώτη του Θερβάντες [Cervantes] από έναν Άγγλο συγγραφέα, ο οποίος έχει μεταφέρει τις 1.200 σελίδες του Θερβάντες σε ένα graphic novel 300 σελίδων. Είναι υπέροχη, υπέροχη δουλειά. Και ο οποίος φυσικά έχει προσαρμόσει τη γλώσσα στο σήμερα, με το σκεπτικό ότι όταν ο Θερβάντες έγραφε το χίλια εξακόσια τόσο, έγραφε μοντέρνα γλώσσα τότε. Οπότε η μία πρόκληση είναι αυτή. Προκύψανε πάρα πολλά ζητήματα μ’ αυτή τη μετάφραση. Το πρώτο είναι τι κάνεις όταν έχεις μια μεταφορά ενός κειμένου, ποιο συγγραφέα υπηρετείς. Υπηρετείς τον Θερβάντες ή υπηρετείς τον Ρομπ Ντέιβις [Rob Davis]; Ή και τους δύο; Εξισορροπείς ανάμεσα σε δύο. Το δεύτερο που προέκυψε, το οποίο ανακάλυψα στην πορεία είναι ότι η πρώτη μετάφραση του Θερβάντες έγινε απ’ τα ιταλικά στα ελληνικά, γι’ αυτό και τη Δουλθινέα [Dulcinea] τη λέμε Δουλτσινέα, γι’ αυτό κι είναι ο Σάντσο Πάντσα αντί ο Σάντσο Πάνθα [Sancho Panza], και τα λοιπά. Οπότε κι εκεί… Δηλαδή είναι ένα έργο που είναι ήδη γνωστό, έχει πολιτισμικές αναφορές, τα κυρίως ονόματα τα ξέρουμε με ιταλόφωνη προφορά. Αυτή όμως είναι μια μεταφορά ολόκληρου του Δον Κιχώτη, οπότε έχει και ονόματα που δεν τα είχαμε ακούσει ποτέ στα ελληνικά. Οπότε τι έκανες; Ποια είναι η συχνότητα; Υπήρχε μια ολόκληρη… Νομίζω η έρευνα για τα ονόματα πρέπει να κράτησε τρεις βδομάδες. Γιατί έχει μεταφραστεί Δουλτσινέα η Δουλθινέα, ο Ροσινάντε έχει μεταφραστεί στα ελληνικά δεν θυμάμαι τώρα τη λέξη, έχει γίνει Ροθινάντε [Rocinante]… Ήτανε όλο αυτό. Έχει πολύ ενδιαφέρουσα έρευνα όλο αυτό το πράγμα και μετά, αυτό. Αυτός κάποιες φορές είχε αποσπάσματα σχεδόν όπως ήταν απ’ τον Θερβάντες, απ’ την αγγλική μετάφραση του Θερβάντες όμως, γιατί αυτός δούλευε με την αγγλική μετάφραση του Θερβάντες. Εγώ είχα την ελληνική και το ισπανικό και το αγγλικό. Είχε τέτοιες προκλήσεις. Μετά ο ίδιος συγγραφέας έχει γράψει δύο graphic novel που έχω μεταφράσει, τώρα το τρίτο, στο οποίο έχει φτιάξει ένα φανταστικό σύμπαν το οποίο θα μπορεί να είναι ο δικός μας κόσμος σε εκατό χρόνια; Ένα παράλληλο σύμπαν; Δεν ξέρεις, είναι μια εφηβική ιστορία. Και όπου εκεί έκανε πολλές, πολλές γλωσσοπλασίες σε επίπεδο σχεδόν Άλαν Μουρ (Alan Moore), δηλαδή…

Θυμάστε κάποιο παράδειγμα;

Δεν έχουνε γενέθλια, δεν έχουν «birthday», έχουν «deathday». Θυμάμαι τα ελληνικά πιο πολύ τώρα. Είναι σ’ έναν κόσμο όπου βρέχει μαχαίρια, κάθε φορά που είναι «knife o’clock», αντί «nine o’clock». Είχε διάφορα τέτοια πολύ ωραία. Θυμάμαι στα ελληνικά, ας πούμε, ότι οι γονείς είναι μηχανές, τελειωμένες μανάδες τις αποσύρουνε σε ένα «μαμάσυλο». Κάθε δύο σελίδες είχε μια γλωσσοπλασία που να ταιριάζει μ’ αυτό το σύμπαν. Οπότε γενικά όποτε προκύπτει κάτι τέτοιο είναι πολύ ενδιαφέρον για έναν μεταφραστή.

Τέλεια. Να περάσουμε και σε μερικές ερωτήσεις για το επαγγελματικό, ας πούμε, πεδίο της μετάφρασης. Είστε ικανοποιημένη από τις απολαβές σας από τη μετάφραση των κόμικς;

Εγώ είμαι μια ιδιαίτερη περίπτωση, νομίζω, γιατί είμαι συνέταιρος στον εκδοτικό στον οποίο μεταφράζω κυρίως. Οπότε δεν έχω απολαβές ακριβώς ως μεταφράστρια. Μεταφράζω για μένα κυρίως. Και ήταν μια πολύ εσκεμμένη κίνηση, κυρίως γιατί μετά από 25 χρόνια ήθελα να αρχίσω να επιλέγω πραγματικά αυτά που θέλω να μεταφράσω εγώ, που έχουν μια πρόκληση, που θεωρώ ότι πρέπει να υπάρχουν. Σε γενικές γραμμές όμως, όχι. Θεωρώ ότι οι μεταφραστές κυρίως λογοτεχνίας στην Ελλάδα είναι κακοπληρωμένοι. Ευθέως.

Και το στάτους των μεταφραστών αντίστοιχα; Θεωρείτε ότι έχει βελτιωθεί τελευταία;

Θεωρώ ότι γίνονται πολλές προσπάθειες κι έχω δει μια βελτίωση τα τελευταία… Σαν τη δική σας, γενικά με τα διάφορα Translation Slams που γίνονται… Έχει βοηθήσει πάρα πολύ αυτό στο να αρχίσει ο κόσμος να καταλαβαίνει τι είναι αυτή η διαδικασία της μετάφρασης. Νομίζω το μεγαλύτερο παράπονο των μεταφραστών είναι ότι όταν είναι ένα καλό βιβλίο και μια καλή μετάφραση τα εύσημα τα παίρνει όλα ο συγγραφέας. Όταν είναι ένα κακό βιβλίο και μια καλή μετάφραση ενός κακού βιβλίου, γιατί συμβαίνει κι αυτό, τρώει το ξύλο ο μεταφραστής. Νομίζω είναι δεδομένο. Κι αυτό είναι από μια έλλειψη γνώσης του τι ακριβώς είναι αυτό το επάγγελμα και τι κάνεις. Ότι δεν είσαι απλά κάποιος που ξέρει μια ξένη γλώσσα. Υπάρχει τεχνική που δουλεύεται… γι’ αυτό εγώ θα έλεγα όσο γίνεται κιόλας να κάνουν ένα μεταφραστικό καλό. Όχι ότι είναι απαραίτητο. Υπάρχει και έμφυτη κλίση, αλλά σίγουρα σου ξεκλειδώνει πολλές απ’ τις τεχνικές και σου γλιτώνει χρόνια αργότερα που θα έπρεπε να το ανακαλύψεις με την πείρα. Αυτό. Δεν ξέρει ο κόσμος ότι είναι δουλειά χρονοβόρα, με τεχνική, ότι κάθε πράγμα που γράφεις δεν είναι απλά αυτό που διάβασες, ότι ισορροπείς και παίρνεις αποφάσεις συνέχεια. Τον αναγνώστη; Τον συγγραφέα; Τη μουσικότητα και χάνω το νόημα; Το νόημα και χάνω τη μουσικότητα; Είναι αυτό. Η μεγαλύτερη ευχαρίστηση είναι αυτή για μένα και η πρόκληση. Αλλά είναι χρονοβόρα διαδικασία.

Περνώντας τώρα στην αλληλεπίδραση με κάποιους άλλους παράγοντες: πιστεύετε πως η επιμέλεια σε ένα κείμενο είναι απαραίτητη;

Πιστεύω πολύ στην επιμέλεια μετάφρασης. Δεν νομίζω ότι το ‘χουμε. Σίγουρα ξέρω ότι το κάνουν στον εκδοτικό και έχω κάνει επιμέλειες μετάφρασης εδώ. Δεν ξέρω αν γίνεται συχνά, αλλά πιστεύω, στο εξωτερικό έχει αρχίσει να γίνεται πολύ πιο… παρόλο που είναι λιγότερη η μεταφρασμένη λογοτεχνία στον αγγλόφωνο κόσμο, γίνεται πιο συστηματικά. Δηλαδή πιστεύω ότι χρειάζεται ένας translation editor πριν πιάσει το κείμενο στο χέρι του ο επιμελητής που θα κάνει τις διορθώσεις πια σε επίπεδο τυπογραφικό. Δημιουργείται ένα χάσμα όταν πάει… Ας το πω αλλιώς. Σ’ ένα μεγάλο κείμενο, ακόμη κι ο καλύτερος μεταφραστής του κόσμου, θα του φύγουν κάποια πράγματα. Δεν μπορεί σε 100.000 λέξεις, κυρίως με την πίεση χρόνου που δουλεύουμε, γιατί πρέπει να κάνουμε μεγαλύτερο όγκο, γιατί οι απολαβές είναι χαμηλές –πάντα πάει σ’ αυτό–, δεν έχεις τον χρόνο ν’ αφήσεις το κείμενο, όπως θα ‘πρεπε, έναν μήνα να κάθεται και μετά να το ξαναδείς με φρέσκα μάτια. Εκεί βοηθάει ο επιμελητής μετάφρασης, που γνωρίζει τις δύο γλώσσες, κάνει τη σύγκριση του κειμένου, σημειώνει αυτά που έχει να πει, και γυρνάει και σε συνεργασία με τον μεταφραστή κάνει τις διορθώσεις. Κι εκεί πια, όταν πάει στον επιμελητή, ξέρει ότι το κείμενο είναι σωστό και οι παρεμβάσεις του δεν μπορούν να είναι σε ύφος ή σε κάτι που του κλωτσάει στα ελληνικά, γιατί αυτό, ας πούμε, έτσι το ήθελε ο συγγραφέας στο αρχικό. Και, μ’ αυτή την έννοια, πιστεύω ότι πρέπει να είναι αυτή η διαδικασία. Χρειάζεται κι ο επιμελητής στο τέλος, αλλά πια για τυπογραφικά και τα λοιπά. Και καλύτερη συνεργασία. Δηλαδή το επιστρέφεις συνέχεια το κείμενο στον μεταφραστή, συζητάς μαζί του, δεν το διορθώνεις απλά, λες «Γιατί επέλεξες αυτό;».

Με τους συγγραφείς τους οποίους μεταφράζετε –αναφέρατε πριν την προσαρμογή του έργου του Θερβάντες– επικοινωνείτε αν έχετε κάποιο πρόβλημα;

Ναι, ναι. Μέχρι στιγμής, ναι, με όλους. Υπάρχει, πρέπει να υπάρχει –εκεί που είναι δυνατόν– επικοινωνία με τον συγγραφέα.

Είπατε ότι έχετε διττό ρόλο και στον εκδοτικό οίκο και ως μεταφράστρια. Ωστόσο έχουν υπάρξει περιπτώσεις –έξω από τον χώρο αυτό όταν δουλεύετε– λογοκρισίας ή να αλλάξει κάποιος κάτι στη μετάφρασή σας ίσως χωρίς να σας ρωτήσει; Επειδή λέγαμε πριν και για τους επιμελητές. Το πώς είναι αυτή η σχέση μεταξύ σας.

Στο λογοτεχνικό κομμάτι δεν μου έχει τύχει. Μου έχει τύχει, ναι, σε άλλα κείμενα που ήταν τύπου δοκίμιο που κάπου θα δημοσιεύονταν και τα λοιπά. Ναι, μου έχει τύχει να γίνουν παρεμβάσεις. Γι’ αυτό επιμένω πάρα πολύ ότι γυρνάς και ρωτάς «Γιατί το έκανες;», αν διαφωνείς. Πρέπει να υπάρχει αυτή η συνεργασία, δηλαδή. Και όλοι στο τέλος υπηρετούμε ένα κείμενο. Αυτό είναι. Δεν είναι θέμα λογοκρισίας. Είναι θέμα του να υπηρετηθεί όσο καλύτερα γίνεται το κείμενο.

Ποια είναι μια γενικότερη εικόνα για τη μετάφραση των κόμικς στην Ελλάδα;

Νομίζω ότι γίνεται καλή δουλειά, απ’ αυτό που έχω δει. Γίνεται καλή δουλειά. Έχουμε καλούς μεταφραστές. Θα ήθελα να δω και ελληνικό κόμικ να μεταφράζεται προς τα αγγλικά πιο πολύ, ιδανικά. Είναι τέτοια, νομίζω, η διαδικασία παραγωγής ενός κόμικ, επειδή περνάει απ’ τα χέρια σου, περνάει στον διορθωτή, γίνεται το όλο lettering, το ξανακοιτάνε όλοι πολλές φορές μέχρι να τυπωθεί, που νομίζω αυτό λειτουργεί υπέρ της μετάφρασης. Έχεις περισσότερο χρόνο παραγωγής, απ’ ό,τι σ’ ένα βιβλίο που τελειώνει στις 100.000 λέξεις, το στέλνεις και μετά μπορεί και να μην το ξαναδείς και σου ‘ρχεται πια τυπωμένο και εκεί ξέρω πολλές περιστάσεις όπου έχουνε γίνει παρεμβάσεις. Εκεί, επειδή αναγκαστικά υπάρχει αυτό στη διαδικασία παραγωγής, καταλήγεις, νομίζω, με καλές μεταφράσεις γενικά.

Και, πριν ας αφήσουμε, είστε αισιόδοξη για το μέλλον της μετάφρασης των κόμικς στην Ελλάδα; Μια που είπατε ότι θεωρείτε ότι έχουμε, έτσι, μεταφραστές…

Θεωρώ ότι, ενώ είναι μια πάρα, πάρα πολύ μικρή σκηνή, ας πούμε, βλέποντας τα τελευταία Comic Con, βλέπω ένα άνοιγμα, ότι μεγαλώνει, έχει πολύ νεανικό κοινό, δηλαδή παιδιά που είναι 14, 15 τώρα που τα βλέπεις να μεγαλώνουν και να έρχονται και να ψάχνονται. Οπότε, ναι, είμαι αισιόδοξη ότι στο μέλλον θα έχουμε και περισσότερα ελληνικά και περισσότερα μεταφρασμένα.

Και τι συμβουλή θα δίνατε σε έναν φοιτητή που θέλει να ασχοληθεί με τη μετάφραση; Με τη μετάφραση των κόμικς ίσως.

Με τη μετάφραση των κόμικς;

Ή και με τη μετάφραση γενικότερα.

Με τη μετάφραση γενικότερα. Πολύ-πολύ διάβασμα και στις δύο, τρεις, δεν ξέρω ποιες είναι οι γλώσσες. Και όσο το δυνατόν μεγαλύτερη πολιτισμική επαφή με τις γλώσσες σου. Δεν είναι μόνο γλωσσικό το θέμα. Κι αυτό ισχύει πάρα, πάρα πολύ στα κόμικς που έχεις καθημερινό λόγο, στο πώς μιλάνε. Δηλαδή εκεί πια ναι. Και πολλές ταινίες… Όπου έχεις προφορικό λόγο. Αυτό.

Τέλεια. Σας ευχαριστούμε πάρα πολύ.

Εγώ ευχαριστώ πολύ! Καλή συνέχεια.

Να ‘στε καλά. Καλή συνέχεια.