Κρυστάλλη Γλυνιαδάκη

Αρχικά θέλουμε να σας ρωτήσουμε αν ήταν όνειρο ζωής να γίνετε μεταφράστρια.

Όχι.

Πώς προέκυψε; Θέλετε να μας πείτε;

Με περίεργο τρόπο. Είχα μάθει νορβηγικά στην Αγγλία καθαρά επειδή μου άρεσε η γλώσσα, όχι για να τα χρησιμοποιήσω ποτέ στη μετάφραση, επειδή μου άρεσε το ηχόχρωμα της γλώσσας, μου άρεσε να διαβάζω μετά και τα λοιπά, είχα φίλους Νορβηγούς, μου άρεσε να τους ακούω και να μπορώ να μιλάω μαζί τους. Και, γυρνώντας στην Ελλάδα από την Αγγλία, έψαχνα δουλειά και πίνοντας καφέ μια μέρα το διπλανό κατάστημα ήτανε κλειστό. Ρωτάω τον φίλο καφετζή «Τι θα γίνει δίπλα;», μου λέει «Βιβλιοπωλείο», «Πάρα πολύ ωραία», λέω, «αυτό θα κάνω, θα πουλάω βιβλία». «Τι βιβλιοπωλείο;». «Των εκδόσεων Πόλις». Στέλνω, λοιπόν, ένα βιογραφικό στις εκδόσεις Πόλις, για να πουλήσω βιβλία στο μελλοντικό τους βιβλιοπωλείο. Και μου απαντάει ο εκδότης ότι δεν μπορώ να σε προσλάβω σε ένα βιβλιοπωλείο, το οποίο δεν υφίσταται, βλέπω, όμως, εδώ πέρα στο βιογραφικό σου, ότι μιλάς νορβηγικά. Μέτρια νορβηγικά έγραφα, γιατί μέτρια ήταν. Και μου πετάει δεκαπέντε σελίδες του Γκούναρ Στόλεσεν [Gunnar Staalesen] και μου λέει «Μετέφρασέ τες!». Λέω «Εγώ δεν έχω σκοπό να μεταφράσω, δεν θέλω να γίνω μεταφράστρια», «Μετέφρασέ τες, σε παρακαλώ, χρειάζομαι ένα μεταφραστή». Και τις μεταφράζω και ενθουσιάστηκε και μου έδωσε την πρώτη μου δουλειά. Κατά τύχη δηλαδή. Και να σας πω ότι, όταν κατέρρευσαν τα πάντα και δεν είχα άλλη δουλειά, ουσιαστικά μπορούσα να φάω λόγω της μετάφρασης των νορβηγικών. 

Απίστευτο. Ωραία. Οπότε τι εικόνα είχατε για τη μετάφραση, προτού ασχοληθείτε επαγγελματικά με αυτή; Και σε ποιο βαθμό έχει αλλάξει τώρα που είστε επαγγελματίας;

Κοίταξε, πριν δεν την σκεφτόμουνα καθόλου. Δηλαδή διάβαζα βιβλία μεταφρασμένα και δεν σκεφτόμουνα τον μεταφραστή, σκεφτόμουν τον συγγραφέα. Δεν υφίστατο καν, δεν πρόσεχα καν τα ονόματά τους. Τώρα τα προσέχω. Προφανώς ένας άλλος κόσμος εγεννήθη. 

Ωραία, υπάρχει κάποιος μεταφραστής που θαυμάζετε, που έχετε ως πρότυπο; 

Άλλο το ένα κι άλλο το άλλο. Το «θαυμάζω», μπορεί να τον θαυμάζω κάποιον, αλλά το να «έχω κάποιον σαν πρότυπο» σημαίνει ότι θέλω να τον μιμηθώ. Δηλαδή θαυμάζω τη Μορίν Φρίλι [Maureen Freely]. Είναι η Αγγλίδα –ή Αμερικανίδα δεν θυμάμαι τι ακριβώς είναι– μεταφράστρια του Ορχάν Παμούκ [Orhan Pamuk]. Ο Ορχάν Παμούκ, επειδή μπορώ να τον διαβάσω από τα τουρκικά, δεν είναι ο Ορχάν Παμούκ που διαβάζουνε στον αγγλοσαξονικό κόσμο. Ο Ορχάν Παμούκ είναι πιο κοντά στις δικές μας, τις ελληνικές μεταφράσεις. Η Μορίν Φρίλι, όμως, τον απογειώνει. Δηλαδή είναι καλύτερες οι μεταφράσεις της, παρά το πρωτότυπο. Με την έννοια που είναι καλύτερα τα ποιήματα του Ναζίμ Χικμέτ [Nâzım Hikmet] μεταγεγραμμένα από τον Ρίτσο, από ό,τι τα αυθεντικά ποιήματα του Ναζίμ Χικμέτ. Ο ίδιος δεν μιλούσε τουρκικά. Του λέγανε περίπου τι λέει ο Χικμέτ και τα ξανάγραφε σαν Ρίτσος. Αυτά τα δύο παραδείγματα τα θαυμάζω, αλλά δεν θέλω να τα μιμηθώ. Ακριβώς επειδή είμαι επαγγελματίας μεταφράστρια, προτιμώ να μιλάει περισσότερο ο συγγραφέας, παρά εγώ. Πρότυπο μεταφραστή; Όχι μόνη μου, αλλά πρόσφατα έτυχε να διαβάσω μια μετάφραση νορβηγικής λογοτεχνίας, είχα διαβάσει το πρωτότυπο και έτυχε να διαβάσω τη μετάφρασή της στα αγγλικά. Ο συγγραφέας, ο Νορβηγός, λέγεται Ρόι Γιάκομπσεν [Roy Jacobsen], ο μεταφραστής είναι ο Ντον… τέλος πάντων, ο παλιός μεταφραστής του Νέσμπε [Nesbø], ο οποίος έχει φύγει από τον Νέσμπε τώρα, γιατί κάνει τον Κνάουσγκορντ [Knausgård]. Ο Ντον Πάτερσον [σ.σ. Ντον Μπάρτλετ, Don Bartlett], μαζί με έναν άλλον, δύο είναι οι μεταφραστές. Και γιατί είναι καταπληκτικό; Γιατί αυτοί έχουν καταφέρει να αποδώσουν διάλεκτο, τη διάλεκτο της βόρειας Νορβηγίας, η οποία είναι πολύ χαρακτηριστική, την έχουν αποδώσει πάρα πολύ έξυπνα με διάλεκτο σκωτσέζικη. Και έτσι έχουν μεταφέρει πραγματικά την ψυχή του βιβλίου και στα αγγλικά. Αυτό είναι chapeau, να τους βγάζεις το καπέλο! Αυτό είναι ένα πρότυπο. Θα ήθελα να μπορώ να το μιμηθώ αυτό.

Πώς νιώθετε όταν μεταφράζετε κάποιο έργο; Τι απολαμβάνετε στη μετάφραση; Τι σας προσφέρει;

Πολλά πράγματα. Βέβαια, εξαρτάται και από το βιβλίο, έτσι; Δηλαδή μου αρέσει πάρα πολύ να μεταφράζω εφηβική λογοτεχνία, γιατί φεύγει νεράκι και το διασκεδάζω και πρέπει να βρω έξυπνες λύσεις για τα λογοπαίγνια που κάνουν πάρα πολύ οι ξένοι συγγραφείς για τους εφήβους, έξυπνα λογοπαίγνια. Μου αρέσει πάρα πολύ το γεγονός, ότι, επειδή είμαι ποιήτρια, ότι δουλεύω με τη γλώσσα την ελληνική συνεχώς μεταμορφώνοντάς την, ξαναζυμώνοντάς την. Είναι σαν να κάνω καθημερινές ασκήσεις στη γλώσσα και με βοηθάει πάρα πολύ αυτό στη γραφή μου. Με κουράζει, όταν είναι ένα βιβλίο το οποίο το έχω δεχθεί για βιοποριστικούς λόγους. Αλλά τι να κάνουμε; Υπάρχουν και τέτοιες περιπτώσεις. Και δεν μου αρέσει πολύ, ήθελα να πω. Ή δεν εκτιμώ ιδιαιτέρως τον συγγραφέα, δεν τυχαίνει συχνά αυτό το πράγμα, αλλά έχει τύχει μια-δυο φορές. Ναι.

Ωραία. Οπότε επαγγελματικά έχετε κάποια άλλη απασχόληση πλην της μετάφρασης; Η ποίηση. Κάνετε και κάτι άλλο;

Η ποίηση, παιδιά, ναι, είναι επάγγελμα με την έννοια ότι εκδίδω ποίηση κανονικά, αλλά δεν πληρώνει η ποίηση. Είμαι υπεύθυνη δικαιωμάτων στις εκδόσεις της Εστίας, έχω, δηλαδή, κανονική δουλειά εννιά με πέντε, γιατί αλλιώς δεν βγαίνει. Δηλαδή είναι ελάχιστοι πια οι μεταφραστές οι οποίοι κάνουν μόνο μετάφραση επαγγελματικά και ο λόγος δεν είναι ότι… Εντάξει, άλλοι εκδότες πληρώνουν περισσότερο, άλλοι εκδότες πληρώνουν λιγότερο, άλλοι πληρώνουν με χρονοκαθυστέρηση, δεν είναι όμως αυτό το θέμα. Το θέμα είναι ότι είναι τόσο μεγάλες οι εισφορές. Θέλετε να γίνω λίγο βάναυση; Λοιπόν, φανταστείτε ότι παίρνετε για ένα βιβλίο 4.000 ευρώ, εντάξει; Έχετε δουλέψει τέσσερις μήνες και παίρνετε 4.000 ευρώ. Σας ακούγεται πάρα πολύ ωραία αυτό το 4.000 ευρώ. Προσέξτε, όμως. Έχετε μπλοκάκι, είστε μεταφραστής. Το 24% είναι ΦΠΑ, έφυγε, το 20% είναι παρακράτηση, έφυγε. Μάνι-μάνι έχετε μείνε με πόσο; 100% μείον 44%, με 56% της αμοιβής, δηλαδή γύρω στα 2.200. Έχετε δουλέψει τέσσερις μήνες, αν είσαι στην κατώτατη κατηγορία του ΟΑΕΕ, δηλαδή του Οργανισμού Απασχόλησης [σ.σ. Ασφάλισης] Ελεύθερων Επαγγελματιών, του ΕΦΚΑ, ΕΦΚΑ λέγεται τώρα, πληρώνετε 600 ευρώ το δίμηνο, 600 και 600, 1.200. 2.200 μείον 1.200, χιλιάρικο, διά τέσσερα 250 ευρώ τον μήνα. Ο φίλος σας ή η φίλη σας που δουλεύει στα Public παίρνει περισσότερα. Συγγνώμη που σας κατέστρεψα τα όνειρα. Ελπίζουμε να μην είναι πάντα έτσι, απλώς συμβαίνει και αυτό.

Εσείς ανήκετε σε κάποια επαγγελματική ένωση μεταφραστών;

Όχι.

Ποια είναι η σχέση σας με τους συγγραφείς από τους οποίους μεταφράζετε;

Εννοείτε αν τους μιλάω;

Αν έχετε σχέση, επικοινωνία, κάποια ερώτηση;

Ναι, με πολλούς, με πολλούς. Όταν έχω μεταφραστικά προβλήματα, γιατί κάτι δεν καταλαβαίνω ή κάτι ο συγγραφέας έχει παραβλέψει – μου έχει τύχει και αυτό, μου έχει τύχει να έχει ξεφύγει από τον συγγραφέα κάτι, να έχει ξεφύγει κάτι από τον επιμελητή και να λέω «ώπα παιδιά, εδώ πέρα έχετε κάνει λάθος, ξέρω ‘γω, δεν είναι Μάιος, είναι Ιούνιος» ή κάτι ακόμα πιο χοντρό. Επικοινωνώ με τον ατζέντη ή τον εκδότη του συγγραφέα, θέτω το ερώτημά μου και συνήθως ο ίδιος ο συγγραφέας ή η συγγραφέας, εν πάση περιπτώσει, μου απαντάει και αρχίζουμε μια συζήτηση και λύνεται το πρόβλημα και πολλές φορές διορθώνεται και στην επόμενη έκδοση του δικού του ή του δικού της βιβλίου στα νορβηγικά ή στα αγγλικά.

Ωραία. Ποιες είναι οι δυσκολίες της μετάφρασης; Έχετε συναντήσει ποτέ κάποιο πολιτιστικό στοιχείο ή κάποια παράδοση η οποία στην απόδοσή της στα ελληνικά ήταν δύσκολο να μεταφραστεί;

Ναι, αμέ. Ένα από τα εμπόδια της μετάφρασης είναι οι ντοπιολαλιές, όχι μόνο οι διάλεκτοι, αλλά τα φολκλορικά στοιχεία μιας γλώσσας, δηλαδή παροιμίες… Μπορεί να υπάρχει μια άψογα μεταφραζόμενη νορβηγική παροιμία στα ελληνικά –τώρα δεν μου έρχεται κάτι στο μυαλό– αλλά κάτι το οποίο λένε αυτοί και λέμε και εμείς, αλλά η δικιά μας αυτή η παροιμία παραπέμπει σε μια συγκεκριμένη περιοχή της Ελλάδος με μια συγκεκριμένη ιστορία κλπ., που δεν μπορείς να την χρησιμοποιήσεις αυτήν την παροιμία. Καλό θα ήταν να σας δώσω ένα παράδειγμα, αλλά δεν μου έρχεται τώρα κάτι στο μυαλό. Πώς πάει αυτή η παροιμία που λέει «Τι ‘χες, τάδε, τι ‘χα πάντα»;

«Τι ‘χες, Γιάννη, τι ‘χα πάντα».

«Τι ‘χες, Γιάννη, τι ‘χα πάντα». Λοιπόν, αυτή –ε, δεν μου ‘ρχεται τώρα, ρε παιδιά, συγγνώμη, είμαι και ζαλισμένη κι απ’ τη ζέστη– αυτή η έκφραση, ας πούμε, υπάρχει και στα νορβηγικά. Δεν είναι ακριβώς η ίδια, αλλά μεταφράζεται με αυτόν τον τρόπο. Αλλά δεν μπορεί να βγει τώρα ο Χάρι Χόλε [Harry Hole] και να πει «Τι ‘χες, Γιάννη, τι ‘χα πάντα», ρε παιδιά! Δεν γίνεται, πρέπει να βρεις να το πεις μ’ έναν άλλον τρόπο. Αυτό είναι μια δυσκολία. Μετά είναι οι διάλεκτοι. Η Νορβηγία είναι γεμάτη διαλέκτους, κάθε πόλη, όχι κάθε πόλη –δεν είναι σαν την Ιταλία που κάθε πόλη έχει την έχει τη δικιά της διάλεκτο– αλλά έχει πολλές διαλέκτους. Το Όσλο και τα περίχωρα έχουνε τη δικιά τους διάλεκτο, η δυτική Νορβηγία έχει τη δικιά της διάλεκτο, η νότια Νορβηγία έχει τη δικιά της διάλεκτο, η κεντρική Νορβηγία έχει άλλη, η βόρεια Νορβηγία έχει άλλη, η Λαπωνία έχει διαφορετική. Λοιπόν, όλα αυτά τι θα τα κάνεις; Τον έναν θα τον μεταφράσω με κρητική προφορά, τον άλλον με πελοποννήσια, τον τρίτο θα του πω σε-με και τα λοιπά, θεσσαλονικιώτικα, τον άλλον ποντιακά; Δεν γίνονται αυτά τα πράγματα, δεν γίνεται. Οπότε τις περισσότερες φορές μεταφράζεις είπε με τάδε προφορά, είπε πολύ σκληρά, όπως μιλάνε όλοι από την Τρούμσε, ας πούμε. Τέτοιες είναι οι δυσκολίες της μετάφρασης, της λογοτεχνικής, γιατί άμα πάμε σε φιλοσοφική μετάφραση μπορώ να σας πω κι άλλα.

Πώς αντιμετωπίζετε την κριτική στο έργο σας; Υπάρχει;

Δεν μου έχει τύχει ποτέ να ακούσω ποτέ αρνητική κριτική, αλλά αυτό σημαίνει δύο πράγματα: ή είναι τόσο αδιάφορο το έργο μου ή είναι τόσο αθόρυβο, όπως πρέπει να είναι μια μετάφραση, ώστε να ασχολούνται μόνο με τον συγγραφέα και όχι μαζί μου. Δεν έχω αντιμετωπίσει αρνητική κριτική από κριτικούς ή από αναγνώστες, μπορεί και οι άνθρωποι να ντρέπονται να μου το πουν, ξέρω ‘γω; Καλά θα ‘τανε.

Μεταφράζετε μια γλώσσα, η οποία καλώς ή κακώς δεν είναι πολύ συνηθισμένο οι Έλληνες να την μαθαίνουν, δεν υπάρχουν πολλοί μεταφραστές, όπως μας εξηγήσατε και πώς ξεκινήσατε να μεταφράζετε, θεωρείτε ότι η επιμέλεια είναι απαραίτητη, δηλαδή υπάρχουν επιμελητές που μπορούν να κάνουν αυτήν τη δουλειά;

Φυσικά, κοιτάξτε, σε μια γλώσσα σαν τη δική μου η επιμέλεια είναι διαφορετική απ’ ό,τι σε μια γλώσσα σαν τη δική σας, δηλαδή τα γερμανικά. Γιατί στις δικές σας μεταφράσεις από τα γερμανικά ο επιμελητής μπορεί να διαβάσει το πρωτότυπο, στη δική μου τη μετάφραση ο επιμελητής δεν μπορεί να διαβάσει το πρωτότυπο, οπότε θα επικεντρωθεί, θα είναι ένας επιμελητής ελληνικής λογοτεχνίας. Θα κοιτάξει να δει αν τα ελληνικά μου ρέουν, αν είναι σωστά, αν έχω κάνει καμιά μπαρούφα, τέτοια πράγματα. Δεν θα είναι σε θέση να συγκρίνει το πρωτότυπο με τη μετάφρασή μου, ίσως και γι’ αυτό δεν έχω δεχθεί καμία αρνητική κριτική, δεν ξέρω, εκτός και αν πάρει κάποια άλλη μετάφραση, ξέρω ‘γω, από τα γαλλικά, να το συγκρίνει με τη γαλλική μετάφραση, τυχαίνει να υπάρχει και σε αγγλικά, τέτοια πράγματα. Αλλά οι επιμελητές πάντα χρειάζονται, παιδιά, εδώ χρειάζονται στους ίδιους τους συγγραφείς, δεν θα χρειάζονται στους μεταφραστές;

Στα βιβλία τα οποία μεταφράζετε ποιος αποφασίζει για τον τίτλο;

Α! Συνήθως κρατάμε τον ίδιο τίτλο. Αν διαφοροποιηθεί ο τίτλος, το συζητάμε με τον εκάστοτε editor, δηλαδή με τον εκάστοτε διευθυντή σειράς. Η λεοπάρδαλη του Νέσμπε, δεν λέγεται Λεοπάρδαλη στα νορβηγικά, λέγεται Pancerne serce, που σημαίνει μια καρδιά με spikes.

Με αγκάθια.

Με αγκάθια, σας ευχαριστώ. Σκέφτομαι πολύ στα αγγλικά, είμαι bilingual, οπότε… Επειδή, όμως είχε κάνει τεράστια επιτυχία στα αγγλικά ως The Leopard, αποφάσισαν στο Μεταίχμιο να το μεταφράσουν ως Λεοπάρδαλη, πολύ απλά, ένα παράδειγμα σας δίνω. Συνήθως εγώ εισηγούμαι τίτλο. Και άλλη φορά δεν έχει περάσει το δικό μου. Επειδή διαβάζω νορβηγική λογοτεχνία και για έναν αγγλικό εκδοτικό οίκο, δεν μεταφράζω για αυτούς, είμαι όμως ένας από τους αναγνώστες τους, εισηγούμαι, δηλαδή, αν ναι ή όχι, να πάρουν ή να μην πάρουν τα βιβλία. Πρόσφατα διάβασα ένα βιβλίο, το οποίο λέγεται… Στα αγγλικά μεταφρασμένο από τα νορβηγικά θα ήταν «Nature versus nurture». Δηλαδή αν είναι κάτι εκ φύσεως ή αν είναι επίκτητο. Έτσι; Λοιπόν, «Εκ φύσεως ή επίκτητο», ας πούμε, θα ήταν, αυτός είναι ο νορβηγικός του τίτλος. Και ο μεταφραστής, αυτός τελικά που θα το μεταφράσει, το έχει πει ως Wills and Testaments, επειδή έχει να κάνει με διάφορες κληρονομιές. Ο Θεός και η ψυχή του εκδότη, ο οποίος είναι ένας από τους εξαιρετικότερους εκδότες που υπάρχουν στα αγγλικά ο Κρίστοφερ Μακλχόουζ [Christopher MacLehose], κάτι θα ξέρει καλύτερα από εμένα. Σε τέτοια πράγματα ειδικά, αν έχεις έναν τόσο έμπειρο εκδότη, λες οκέι.

Όταν γράφετε ποίηση σκέφτεστε ως μεταφράστρια; Δηλαδή πώς θα το μετέφραζε αυτό αν μεταφράσει κάποιος…

Όχι, η ποίηση είναι… Δεν γράφω πεζογραφία, εγώ δεν μπορώ να μιλήσω. Ίσως άμα ήμουν πεζογράφος να το σκεφτόμουν, αλλά η ποίηση έχει να κάνει τόσο με τον ρυθμό, τόσο με τη μελωδία της γλώσσας στην οποία γράφεις που δεν μπορείς να σκεφτείς ότι γράφεις σε άλλη γλώσσα εκείνη τη στιγμή. Δηλαδή είτε γράφω στα ελληνικά είτε γράφω στα αγγλικά κατευθείαν είμαι μέσα σ’ αυτή τη γλώσσα. Δεν γίνεται να πεις, πώς θα το μετέφραζα. Συνήθως η ποίηση δεν μεταφράζεται, μεταγράφεται.

Ωραία. Είστε γενικά αισιόδοξη για το μέλλον της μετάφρασης στην Ελλάδα;

Σίγουρα. Γιατί όχι; Όχι από οικονομικής απόψεως, δεν ξέρω.  Τι σας λέω, ρε παιδιά… Από ποιοτικής απόψεως, ναι. Και βλέπω και περισσότερους ανθρώπους, οι οποίοι μαθαίνουν καλά ξένες γλώσσες και θέλουν να μεταφράσουν. Και είναι μεγάλο πράγμα να είμαστε μια μικρή χώρα με περιορισμένη γλώσσα. Όσο κακό είναι για τους πεζογράφους μας που δεν έχουν μεταφραστές στο εξωτερικό, τόσο καλό είναι για τους αναγνώστες και για τους μεταφραστές που έχουν πάρα πολλή δουλειά από το εξωτερικό.

Ωραία. Σας ευχαριστούμε πάρα πολύ.

Εγώ σας ευχαριστώ.