Έφη Κορομηλά

Γεια σας, κυρία Κορομηλά. Καταρχάς θέλουμε να σας ευχαριστήσουμε πάρα πολύ που είστε εδώ μαζί μας και δεχτήκατε να μας δώσετε αυτή τη συνέντευξη. Είναι χαρά μας.

Δική μου χαρά είναι. Σας ευχαριστώ πολύ.

Πάμε να ξεκινήσουμε, λοιπόν. Το πρώτο πράγμα που θα θέλαμε να σας ρωτήσουμε, που ρωτάμε όλα αυτά τα χρόνια, είναι πώς προέκυψε στη ζωή σας η λογοτεχνική μετάφραση;

Ναι. Πώς προέκυψε; Προέκυψε τυχαία, θα έλεγα, όταν γύρισα από τη Γαλλία. Οι σπουδές που έχω κάνει εγώ είναι στα νομικά, έχω τελειώσει τη Νομική, έκανα την άδεια, να πάρω την άδεια ασκήσεως επαγγέλματος, πήγα μετά στη Γαλλία, έκανα μεταπτυχιακά, επέστρεψα, ε, είχα μεγαλώσει πια αρκετά, κάτι έπρεπε να κάνω για να βγάζω το ψωμί μου –οι γονείς μου με είχαν στηρίξει όσο με είχαν στηρίξει– και στη Γαλλία είχα διαβάσει ένα βιβλιαράκι που μου άρεσε, ο τίτλος του στα γαλλικά είναι La sultane της Κατρίν Κλεμάν [Catherine Clément], μια φίλη μου δούλευε σε έναν εκδοτικό οίκο, στις εκδόσεις Νεφέλη, και της είπα «Ρε Δέσποινα, να έκανα μια απόπειρα να το μεταφράσω αυτό το βιβλιαράκι;» για να βγάλω ένα χαρτζιλίκι. Έτσι ξεκίνησε. Ήταν ένα βιβλιαράκι που έκανε πολύ μεγάλη εκδοτική επιτυχία. Βγήκε στα ελληνικά με τον τίτλο Χιουρρέμ. Κι από εκεί σιγά-σιγά γλυκάθηκα, που λένε. Έκανα βέβαια για πολλά χρόνια κι άλλα πράγματα. Και εξελίχθηκε μια ιστορία, τώρα είναι πάνω από 30 χρόνια που μεταφράζω και θεωρώ τον εαυτό μου πάρα πολύ τυχερό, γιατί κατάφερα να γίνει επάγγελμά μου κάτι που το αγαπώ πολύ. Δεν έχουν όλοι οι άνθρωποι την ευκαιρία να κάνουν μια δουλειά που να τους δίνει και τέτοια ικανοποίηση. Κάπως έτσι.

Και μ’ αυτή την ευκαιρία να σας ρωτήσουμε τι σημαίνει τελικά μέσα απ’ αυτή την πορεία, όπως το έχετε διαπιστώσει, τι σημαίνει για εσάς «μεταφράζω»; Τι σας προσφέρει η μετάφραση πέρα από την απόλαυση, σίγουρα, όπως καταλαβαίνουμε;

Σημαίνει απόλαυση και σημαίνει επίσης ταξίδι. Η μετάφραση είναι ταξίδι, η λογοτεχνική μετάφραση. Είναι ταξίδι. Γιατί αν δεν το κάνεις υπό πολύ μεγάλη πίεση, εάν έχεις τη δυνατότητα και την τύχη να επιλέγεις τα βιβλία που μεταφράζεις, κι εγώ για πολλά χρόνια… κι εξακολουθώ και την έχω. Είχα αυτή τη δυνατότητα: να προτείνω σε εκδότες βιβλία και να τα δέχονται. Δίνει έναν τεράστιο πλούτο η μετάφραση σε όλα τα επίπεδα. Κάθε βιβλίο σε ταξιδεύει σε έναν κόσμο. Είναι διαφορετικό. Ενώ εξωτερικά είναι μια δουλειά πολύ μονότονη και μοναχική, κάθεσαι σε ένα γραφείο, στην αρχή εγώ με το τετράδιο, στη συνέχεια με τη γραφομηχανή, τώρα πια με το κομπιούτερ. Ενώ εξωτερικά είναι αυτό, στην ουσία δεν είναι καθόλου αυτό, γιατί κάθε βιβλίο είναι ένας άλλος κόσμος. Και, για μένα η μετάφραση μου δίνει τη δυνατότητα να εμπλουτίζω τον κόσμο μου, όχι μόνο τον γλωσσικό, αλλά και τον γνωσιακό και τον γνωστικό και τον ψυχολογικό. Είναι μια πολύ σύνθετη δουλειά.

Τώρα, λοιπόν, σχετικά με τη διαδικασία της μετάφρασης, τι είδους μεταφραστικά προβλήματα συναντάτε συνήθως κατ’ αυτή τη διαδικασία και πώς αντιμετωπίζονται; Αν έχετε και κάποιο συγκεκριμένο παράδειγμα να μας δώσετε.

Τώρα για συγκεκριμένο παράδειγμα δεν ξέρω, επειδή είναι λίγο, έτσι, ήμουν λίγο απροετοίμαστη. Κοιτάξτε, το βασικότερο πρόβλημα –επειδή έχω μεταφράσει πολλή λογοτεχνία του 19ου αιώνα– το βασικό πρόβλημα είναι πώς θα δώσεις στο σημερινό αναγνωστικό κοινό το κλίμα μιας εποχής πολύ παλιάς πια. Αυτό είναι ένα θέμα και άρα και το ύφος του συγγραφέα εκείνης της εποχής. Πώς δεν θα είναι ένα πράγμα παλαιϊκό, που δεν θα διαβάζεται, αλλά και πώς δεν θα χαθεί η ιδιαιτερότητα του συγγραφέα, του ύφους του και της εποχής. Από ’κει και πέρα τώρα σε κάθε βιβλίο υπάρχουν συγκεκριμένα μεταφραστικά προβλήματα. Γιατί κάθε βιβλίο είναι ένας φορέας πολιτισμού, έτσι; Δηλαδή ο συγγραφέας τι εκφράζει; Εκφράζει την εποχή του, τον τόπο και τον χρόνο που ζει, και αυτός μπορεί να είναι πολύ διαφορετικός από τον δικό μας, του μεταφραστή, της μεταφράστριας καταρχάς, αλλά και του αναγνώστη, του Έλληνα αναγνώστη. Και αυτό βάζει πολλά μεταφραστικά προβλήματα. Κάθε φορά είναι συγκεκριμένα, δεν είναι ποτέ τα ίδια, πέρα από μερικά κλασικά, φυσικά, πώς, ας πούμε, η γαλλική γλώσσα χρησιμοποιεί πάρα πολύ το απαρέμφατο που εμείς δεν το έχουμε, πώς χρησιμοποιεί ακόμη πάρα πολύ την παθητική σύνταξη που εμείς πια δεν την χρησιμοποιούμε… Αυτά, εντάξει, είναι κλασικά. Αλλά το τελευταίο βιβλίο, ας πούμε, που είχε να κάνει με την Αλγερία, εκεί ταξίδεψα σ’ έναν άλλο κόσμο πάλι, έτσι; Στην Αλγερία, επί της αποικιοκρατίας, μετά στον πόλεμο για την ανεξαρτησία, τι σήμαινε γι’ αυτούς που έφυγαν, τους Αλγερινούς, και πήγαν στη Γαλλία… Και πώς το δίνεις όλο αυτό; Υπάρχουν λέξεις που σηματοδοτούν καταστάσεις που δεν υπάρχουν οι αντίστοιχες καταστάσεις στην ελληνική πραγματικότητα κι εκεί πρέπει να το ψάξεις πολύ. Και αναγκάζομαι ίσως να το κάνω και υπερβολικά, να βάζω και πολλές υποσημειώσεις στην προσπάθεια να διευκολύνω τον Έλληνα αναγνώστη. Όλη η ιστορία είναι να αφουγκραστείς τον συγγραφέα και να αφήσεις και το δικό του ύφος να σε πάει εκεί που θέλει εκείνος και να μην… Κι αυτό –αν μου επιτρέπετε να κάνω κι ένα σχόλιο– είναι ένα μεγάλο πρόβλημα με συγγραφείς που μεταφράζουν, καλούς συγγραφείς, οι οποίοι –και είναι απολύτως κατανοητό– έχουν την τάση να μιλήσουν τη δική τους γλώσσα κι όχι τη γλώσσα του συγγραφέα. Δηλαδή, όταν διαβάζουμε, ας πούμε, τον Ντοστογιέφσκι [Dostoevsky] στα ελληνικά, δεν ξέρουμε αν διαβάζουμε τον Ντοστογιέφσκι ή τον Άρη τον Αλεξάνδρου, έτσι; Έχει κάνει μια εξαιρετική δουλειά, δεν το συζητάμε. Υπάρχουν τέτοια. Ο μεταφραστής ο επαγγελματίας που δεν είναι και λογοτέχνης ο ίδιος είναι αναγκασμένος να είναι πιο υπάκουος στον συγγραφέα του.

Από τα κείμενα που έχετε μεταφράσει έχετε κάποιο που θεωρείτε ότι σας δυσκόλεψε περισσότερο; Είπατε ότι είναι του 19ου αιώνα, ανήκουν σ’ αυτά που θα λέγαμε ίσως κλασική λογοτεχνία.

Υπάρχει ένα κείμενο που δεν έχει εκδοθεί ακόμη, ελπίζω ότι θα εκδοθεί μέσα στο ’19 επιτέλους. Είναι Η μάγισσα του Ζιλ Μισλέ [Jules Michelet], του ιστορικού, που θα βγει από το ΜΙΕΤ. Είναι ένα βιβλίο που με έχει δυσκολέψει πάρα πολύ. Τώρα που είμαστε στην επιμέλεια και στη συνεργασία με τον επιμελητή… Είναι ένα βιβλίο που το είχα μεταφράσει πριν πέντε χρόνια περίπου, τώρα παίρνει τη σειρά του εκδοτικά, και το ξανακοιτάζω, αναρωτιέμαι πώς το έκανα αυτό, πώς το τόλμησα, απορώ. Είναι ένα εξαιρετικά σημαντικό βιβλίο και είναι από τα βιβλία που με έχουν δυσκολέψει πάρα πολύ, είναι η αλήθεια. Ελπίζω το τελικό αποτέλεσμα να είναι καλό τουλάχιστον.

Μιας που αναφέρατε τους επιμελητές, θα θέλαμε να ρωτήσουμε: θεωρείτε ότι είναι απαραίτητη η επιμέλεια; Συνεργάζεστε συνήθως με κάποιον επιμελητή;

Συνεργάζομαι πάντα και το επιδιώκω να συνεργάζομαι. Είναι απαραίτητη. Εγώ δεν το πιστεύω αυτό, ότι αν κάποιος είναι πολύ καλός μεταφραστής δεν έχει ανάγκη από επιμέλεια. Δεν το πιστεύω. Μεταφράζω 30 χρόνια, σας λέω, έχω μια μεγάλη εμπειρία. Το λάθος είναι πάντα κάπου. Παραφυλάει το λάθος. Δηλαδή κάπου σ’ την έχει στημένη. Είναι ανθρώπινο απ’ την μία το λάθος να γίνει, κι απ’ την άλλη, πέρα από το λάθος, μπορεί και να μην κάνεις λάθη, αλλά ένα δεύτερο μάτι που έχει μια απόσταση είναι πάντα απαραίτητο. Ειδικά αν δεν έχεις το περιθώριο το χρονικό που παλιά το είχα, τώρα δεν το είχα, οι χρόνοι πιέζουν πια, το ξέρουμε, σ’ όλη μας τη ζωή και στα πάντα, είναι οι ταχύτητες τρομερές. Αν δεν έχεις τη δυνατότητα να αφήσεις μια μετάφραση για έξι μήνες και να την ξαναπιάσεις μετά, τότε ακόμη περισσότερο ο επιμελητής είναι απαραίτητος. Και εγώ πολύ πρόθυμα δέχομαι υποδείξεις επιμελητών, όπως βέβαια και πολύ πρόθυμα λέω «όχι, με συγχωρείτε, νομίζω πως…». Γιατί είναι αυτή η σχέση, ο μεταφραστής είναι πολύ πιο μέσα στο βιβλίο που έχει μεταφράσει. Ο επιμελητής είναι πιο έξω. Δεν είναι εύκολο με μία ανάγνωση να πιάσει κάποια πράγματα που τον ξενίζουν ίσως, αλλά που ο μεταφραστής είχε λόγο για να το πει όπως το λέει, ας πούμε.

Και, πέρα από εκεί, όσον αφορά τη συνεργασία με τους εκδοτικούς οίκους πώς είναι η σχέση ενός μεταφραστή; Ας πούμε, επιλέγει ο εκδοτικός οίκος ίσως τον τίτλο ή επιλέγετε μαζί;

Η τελική απόφαση για τον τίτλο είναι πάντα του εκδοτικού οίκου. Ήδη η Χιουρρέμ ήταν «Η σουλτάνα» στα γαλλικά, εγώ έκρινα ότι ένα βιβλίο που λέγεται «Η σουλτάνα» στα ελληνικά δεν παρέπεμπε και στην προσωπικότητα της Ρωξελάνης, που είναι αυτή η σουλτάνα, η σουλτάνα του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς, και το Χιουρρέμ ήταν πιο ποιητικό, ήταν… Εκεί το είχα προτείνει εγώ. Κι άλλες φορές έχει τύχει,. Άλλες φορές αποφασίζει ο εκδότης… Τώρα, ας πούμε, για το τελευταίο της Ζενιτέρ [Zeniter] είχαμε μια διαφωνία με τον εκδότη, όταν όμως του εξήγησα για ποιον λόγο έπρεπε ο τίτλος να μείνει, ας πούμε, Η τέχνη της απώλειας και όχι «Η τέχνη του να χάνεις», συμφώνησε. Υπάρχει συνεργασία. Όμως τον τελικό λόγο τον έχει ο εκδοτικός οίκος.

Έχοντας όλη αυτή την εμπειρία, τι θα λέγατε σε κάποιον νέο; Πώς μπορεί να μπει στο παιχνίδι για να ξεκινήσει μια συνεργασία με έναν εκδοτικό οίκο;

Αχ. Τι να σας πω; Είναι δύσκολη ερώτηση. Δεν υπάρχει ένας τρόπος συγκεκριμένος. Δεν είναι, ξέρετε, ένα επάγγελμα σαν όλα τ’ άλλα που βλέπεις ότι κάπου ζητάνε το τάδε επάγγελμα και πας με το βιογραφικό σου, τους τίτλους των σπουδών σου, την τυχόν προϋπηρεσία σου, γιατί το ερώτημα είναι πώς θα αποκτήσει ένας νέος μεταφραστής προϋπηρεσία, βέβαια, έτσι; Είναι δύσκολα τα πράγματα. Θέλει προσπάθεια, θέλει επιμονή, θέλει να μην απογοητεύονται οι νέοι άνθρωποι, να χτυπήσουν πολλές πόρτες. Ο καλύτερος τρόπος είναι να παρουσιάζεις ένα δείγμα δουλειάς και να αφήνεις τον εκδότη να το κρίνει. Πραγματικά. Και πρέπει να είσαι και λίγο τυχερός, έτσι; Νομίζω ότι οι απόφοιτοι από τα εργαστήρια λογοτεχνικής μετάφρασης είτε το Γαλλικού Ινστιτούτου… Δεν ξέρω πια, το Θερβάντες έχει κλείσει, δεν ξέρω πόσα έχουν μείνει ακόμη. Αυτοί οι απόφοιτοι έχουν μια πιθανότητα παραπάνω, ακριβώς γιατί έχουν ένα χαρτί, έχουν μια μικρή ειδίκευση, ας πούμε, έχουν δουλέψει κάποια κείμενα στα εργαστήρια που μπορούν να τα παρουσιάσουν, έχουν περισσότερες πιθανότητες. Αλλιώς δοκιμάζετε και ξανά και ξανά και… Κάπως έτσι.

Τώρα πίσω στη σχέση μεταφραστή, εκδότη, επιμελητή, σας έχει τύχει κάποια περίπτωση που να νιώθετε ότι επεμβαίνει υπερβολικά ο επιμελητής, ότι λογοκρίνεστε ίσως;

Όχι, δεν μου έχει τύχει. Η αλήθεια είναι ότι όχι. Ή μάλλον, ναι, μου έχει τύχει. Μου έχει τύχει να μου κάνει επιμέλεια μία που είναι και μεταφράστρια, κι αυτό επίσης είναι μια παγίδα, γιατί το ‘χω πάθει κι εγώ. Έχω κάνει κι εγώ επιμέλεια, κι ο μεταφραστής δεν ήταν καθόλου ευχαριστημένος από τις παρεμβάσεις μου, ήταν πάρα πολλές. Γιατί είχα την τάση να το κάνω όπως θα το είχα μεταφράσει εγώ, που δεν ήταν αυτή η δουλειά μου. Μου έχει τύχει, ναι, ακριβώς γι’ αυτόν τον λόγο, επειδή η επιμελήτρια είναι και η ίδια μεταφράστρια και είχε παρέμβει υπερβολικά. Δηλαδή ήταν σαν να το είχε ξαναμεταφράσει. Και εκεί φυσικά έγινε μια πολύ μεγάλη συζήτηση και σε συνεργασία με τον εκδοτικό οίκο και τελικά στο 95% των περιπτώσεων κρατήθηκε η δική μου εκδοχή, γιατί είχα πει – και δυστυχώς δηλαδή, γιατί ο επιμελητής είναι ακόμη πιο άσημος σ’ αυτή τη διαδικασία, έχει έναν ρόλο πολύ άχαρο, ενώ είναι πολύ ουσιαστικός ο ρόλος του, μπορεί να σώσει δηλαδή τον μεταφραστή σε περιπτώσεις, έτσι; Παρ’ όλα αυτά, κανείς δεν έχει λέει ποιος έχει επιμεληθεί…, ήδη το ποιος έχει μεταφράσει… Οπότε εκεί είχα πει και στον εκδότη ότι την ευθύνη την παίρνω εγώ τελικά, εγώ την υπογράφω τη μετάφραση και… Μία φορά όμως μου έχει τύχει αυτό. Και νομίζω ότι οφειλόταν σ’ αυτό, ότι η επιμελήτρια ήταν και μεταφράστρια και παρασύρθηκε.

Αναφερθήκατε τώρα στη δουλειά του μεταφραστή και στο αν είναι άσημος ή όχι, οπότε θέλουμε να θέσουμε κάποια ερωτήματα για τη μετάφραση ως επάγγελμα πλέον.

Ναι.

Όσον αφορά, λοιπόν, τις επαγγελματικές συνθήκες, πώς είναι αυτές; Ποιες είναι οι σημαντικότερες δυσκολίες που αντιμετωπίζει ένας μεταφραστής ή μια μεταφράστρια;

Κοιτάξτε, η σημαντικότερη δυσκολία είναι ότι ο κόπος που χρειάζεται μια μετάφραση είναι δυσανάλογος με την οποιαδήποτε αμοιβή. Η μετάφραση θέλει πολύ χρόνο. Θέλει πολύ χρόνο και πολλή επένδυση. Επένδυση και του μυαλού, του νου, αλλά και της καρδιάς. Αυτό το πράγμα δεν αμείβεται εύκολα. Υπάρχουν μεταφραστές που με τα χρόνια έχουν αποκτήσει ένα όνομα, έχουν ειδικευτεί σε κάποιους συγγραφείς και οι αμοιβές τους είναι πολύ καλύτερες από κάποιων άλλων. Όμως κι αυτοί οι μεταφραστές για να φτάσουν εκεί που έφτασαν έχουν κάνει πάρα πολύ κόπο. Δεν νομίζω να γνωρίζω –ίσως θα υπερβάλω, αλλά μάλλον όχι– κάποιον μεταφραστή ακόμη και πολύ γνωστό που να ζει μόνο από τη μετάφραση. Όλοι κάνουν και κάτι άλλο, έχουν και κάποια άλλη δραστηριότητα. Οπότε ως βιοποριστικό επάγγελμα δεν είναι το καλύτερο, είναι πολύ δύσκολο να ζήσει κανείς απ’ αυτό, πρέπει να το πούμε. Όσο κι αν αμείβεται και καλά, που πια βεβαίως και τα τελευταία χρόνια με τις δυσκολίες που υπάρχουν οι αμοιβές έχουν πέσει. Πολλές φορές είναι αντικειμενικές οι δυσκολίες στον εκδοτικό χώρο, πολλές φορές λειτουργούν κι ως ένα καλό πρόσχημα για να πουν ότι, ξέρετε… Παρ’ όλα αυτά, βέβαια, άμα σκεφτεί κανείς τον όγκο της μεταφρασμένης λογοτεχνίας είναι τεράστιος, έτσι; Υπάρχει μια παραγωγή μεταφρασμένης λογοτεχνίας πάρα πολύ μεγάλη. Αλλά ή θα πρέπει να γίνει κανείς μηχανάκι, να μεταφράζει, ας πούμε, σαν τρελός, οπότε εκεί κάπου χάνεις και την ευχαρίστηση, ή να κάνει και κάτι άλλο.

Εσείς ανήκετε στην κατηγορία που κάνετε και κάτι άλλο;

Κάνω και τα μαθήματα στο Γαλλικό Ινστιτούτο, ναι.

Οπότε είναι κάτι που συνδυάζεται σε κάθε περίπτωση.

Ναι, είναι κάτι που συνδυάζεται.

Κι όσον αφορά το μέλλον της μετάφρασης, πώς βλέπετε τη μετάφραση σε είκοσι χρόνια από τώρα;

Καλύτερο ελπίζω να είναι. Ελπίζω. Αυτό είναι συνυφασμένο με το πώς βλέπει κανείς γενικά το μέλλον της λογοτεχνίας, το μέλλον της γλώσσας, γιατί η μετάφραση το παρακολουθεί αυτό, έτσι; Καλά, φυσικά εννοείται ότι δεν πιστεύω σε καμία περίπτωση σ’ αυτή την αυτόματη μετάφραση, στο ότι μπορεί ένα οποιοδήποτε σύστημα –Google ή ό,τι, πώς τα λένε– να αντικαταστήσει το ανθρώπινο μυαλό και την ανθρώπινη πένα, γιατί –όπως και να το κάνουμε– μπορεί να μεταφράζεις, δηλαδή δεν είναι ένα πρωτότυπο έργο αυτό που παράγει ο μεταφραστής, δεν παύει όμως να είναι μια δημιουργική δουλειά. Και νομίζω ότι η δημιουργία η ανθρώπινη, σε όλους τους τομείς, ό,τι και να ‘ναι αυτό, ελπίζω να μην εκλείψει ποτέ και να είναι όλο και καλύτερη, παρά το γεγονός ότι ζούμε σε μια εποχή πολύ μεγάλης αυτοματοποίησης, πολύ μεγάλης έτσι… Τα πράγματα γίνονται όλο και πιο απρόσωπα. Αλλά εδώ θα σταματήσω, γιατί ακούγομαι λίγο σαν ηλικιωμένη που γκρινιάζει και δεν θέλω.

Και, κλείνοντας, τι συμβουλή θα δίνατε σε έναν φοιτητή ή μια φοιτήτρια που έχει ως όνειρο ή που θέλει να ασχοληθεί επαγγελματικά με τη μετάφραση;

Η συμβουλή που έχω να δώσω, και είναι και μάλλον τελικά και ανεξάρτητη από τη μετάφραση, είναι η συμβουλή –η προτροπή τέλος πάντων– που δίνω και στους σπουδαστές στα εργαστήρια λογοτεχνικής μετάφρασης. Να διαβάζουν πολύ, και ελληνική και ξένη λογοτεχνία, και να εμπλουτίζουν επίσης πολύ τις εγκυκλοπαιδικές γνώσεις τους, αυτό που παλιά λέγαμε μια γενική παιδεία, μια εγκυκλοπαιδική παιδεία. Γιατί εγώ αυτό που διαπιστώνω μεγαλώνοντας είναι ότι υπάρχουν πράγματα, λόγω αυτής της ταχύτητας της εποχής, που χάνονται, που βλέπω τα νέα παιδιά να μην ξέρουν στοιχειώδη πράγματα γιατί δεν τα έχουν, δεν είναι πια μέσα στη ζωή τους. Τι θα κάνουν όμως αν χρειαστεί να μεταφράσουν ένα κείμενο; Δεν θα ξέρουν για ποιο αντικείμενο μιλάνε, ας πούμε, ή για ποια κατάσταση μιλάνε. Χρειάζεται, λοιπόν, μια καλλιέργεια συνολική και στη γλώσσα, τη λογοτεχνία στη λογοτεχνία αλλά και σε πολλά άλλα πράγματα, στην ιστορία… Φυσικά τα εργαλεία πια που έχουμε μέσω του ίντερνετ είναι μια τεράστια ευκολία, έτσι; Γιατί κι εγώ, να και με το βιβλίο που μετέφρασα για την Αλγερία υπήρχαν πράγματα που δεν ξέρω πού θα τα έβρισκα, αυτές τις πληροφορίες. Είναι αλήθεια αυτό, έτσι; Τώρα εκεί πατάς μια λέξη και σου βγάζει τα άπειρα. Όμως αυτό δεν σημαίνει τίποτα. Και επίσης μια άλλη συμβουλή προς τους νέους αλλά και προς κάθε μεταφραστή είναι να είναι πολύ καχύποπτος κανείς. Να μη θεωρεί τίποτε γνωστό και δεδομένο. Η γλώσσα έχει παγίδες πολλές. Νομίζουμε ότι μεταφράζουμε κάτι, ξέρουμε τη σημασία του, ναι, αλλά στη συγκεκριμένη περίπτωση έλα που σημαίνει κάτι άλλο που δεν το υποψιαζόμαστε. Είναι μια διαδικασία πολύ υποκειμενική, θέλει πολλή υπομονή, τεράστια υπομονή και επιμονή, πολύ μεγάλη συγκέντρωση, αλλά η απόλαυση που παίρνει κανείς σε ανταμείβει. Είναι μια δουλειά που σε ανταμείβει. Ηθικά, έτσι; Όχι οικονομικά. Ηθικά όμως σε ανταμείβει απόλυτα νομίζω.

Ευχαριστούμε πάρα πολύ.

Κι εγώ σας ευχαριστώ.

Σας ευχόμαστε καλή συνέχεια.

Και σ’ εσάς.