Μπέλλα Σπυροπούλου

Πώς προέκυψε στη ζωή σας η μετάφραση;

Πώς προέκυψε η μετάφραση; Στο μεταπτυχιακό μου, αποφάσισα να ασχοληθώ με τη μετάφραση τη λογοτεχνική. Αυτή είναι η εξειδίκευσή μου ουσιαστικά, λογοτεχνική μετάφραση. Τώρα, γιατί αποφάσισα αυτό; Όταν τελείωσα το πτυχίο, κάποιος φίλος, για κάποια δουλειά –δεν μπορώ να θυμηθώ τώρα ακριβώς, γιατί μιλάμε για πριν από είκοσι χρόνια περίπου, και παραπάνω, είκοσι πέντε– μου είχε δώσει κάτι να μεταφράσω για μια δουλειά, και κράτησε μία εβδομάδα περίπου αυτό το πράγμα και κατενθουσιάστηκα κάνοντάς το για επαγγελματικούς λόγους. Τέλος πάντων, καταλαβαίνετε τώρα! Μόλις είχα βγει από το πτυχίο, ήταν μια δουλειά, πληρώθηκε, ενθουσιάστηκα, είδα τις δυσκολίες και λέω ωπ, εδώ είμαστε, εγώ αυτό θα κάνω. Και θα ήτανε καθαρά λογοτεχνικό. Οπότε ξεκίνησα το μεταπτυχιακό, λογοτεχνική μετάφραση στο Πανεπιστήμιο του East Anglia, και από εκεί μετά –αν θέλεις να καταλήξουμε στο πώς έφτασα στα κόμικς– επειδή είμαι άνθρωπος που βαριέται εύκολα, εντάξει, δουλέψαμε τη λογοτεχνική, είχε ένα πάρα πολύ καλό πρόγραμμα το East Anglia γιατί σε έφερνε σε επαφή με μεταφραστές, έβλεπες τις δυσκολίες του επαγγέλματος κλπ. άρχισα να το βαριέμαι. Σε καμία περίπτωση δεν θέλω να μειώσω τη λογοτεχνική μετάφραση. Απλά άλλο είδος. Πάμε σε κάτι άλλο, πάμε σε κάτι άλλο, λίγο θέατρο, λίγο ποίηση και κάποια στιγμή σκέφτηκα τα κόμικς. Τον Αρκά κυρίως. Οπότε στο πλαίσιο κάποιας εργασίας δούλεψα Αρκά, εντυπωσιάστηκα απ’ τη δυσκολία και από το πόσο challenging ήτανε αυτό το πράγμα και κόλλησα εκεί. Τελείωσα το μεταπτυχιακό και επιστρέφοντας στην Ελλάδα, συμπτωματικά, μέσω μιας κοινής γνωριμίας, γνώρισα τον Τάσο τον Αποστολίδη που είχε κάνει τότε τις κωμωδίες του Αριστοφάνη σε κόμικς. Ψάχνανε έναν άνθρωπο να τις κάνει στα αγγλικά. Μπήκα εγώ και «Όχι! Θέλω! Μπορώ! Είμαι σίγουρη! Θα τα καταφέρω!». Και αυτός ήταν, μπορώ να πω, λίγο-πολύ κι ο μέντοράς μου. Με έφερε σε επαφή επαγγελματικά με το είδος, δεν ήτανε σε μεταπτυχιακό επίπεδο ή σε φοιτητικό επίπεδο. Δούλεψα, είδα πώς δουλεύεται, και κυκλοφόρησαν γύρω στους τέσσερις τίτλους, αν δεν κάνω λάθος, τέσσερις ή πέντε, τότε και είπα αυτό θέλω να κάνω, ας πούμε. Κι από εκεί και πέρα συνέχισα. Δεν σημαίνει ότι δεν κάνω και λογοτεχνία και θεωρία και οτιδήποτε άλλο. Απλά αυτό εκείνη την ώρα το απολαμβάνω πολύ περισσότερο.

Ποιες θα λέγατε ότι είναι οι δυσκολίες στη μετάφραση των κόμικς, οι ιδιαιτερότητες;

Οι ιδιαιτερότητες… Είναι η μετάφραση που πιστεύω ότι συνδυάζει τρία είδη μετάφρασης: λογοτεχνία, θέατρο και υποτιτλισμό. Είναι αυτά τα τρία είδη μαζί. Και γι’ αυτόν το λόγο το βρίσκω πολύ ενδιαφέρον. Καταρχάς, εκ πρώτης όψεως σε κάποιον μπορεί να φανεί πάρα πολύ εύκολο. «Έλα μωρέ, μπαλονάκι, τέσσερις προτάσεις, δυο, τρεις προτάσεις εκεί μέσα, σιγά τα ωά!». Συνήθως αυτό το λένε πάρα πολύ οι εκδότες, γιατί τα λεφτά που θα δώσουν είναι πάρα πολύ λίγα, διότι έχεις, ξέρω ‘γω, διακόσιες σελίδες και καταλήγεις με δέκα σελίδες κείμενο, ας πούμε. Οπότε δεν αμείβεται και πάρα πολύ καλά. Το θέμα όμως είναι: γιατί αυτά τα τρία είδη; Ο τρόπος γραφής του δημιουργού: να τον δεις ποιος είναι, τι έχει γράψει, πώς γράφει, γιατί γράφει. Υπάρχουν ένα σωρό λογοτεχνικά φαινόμενα που μπορείς να εντοπίσεις μέσα. Να τη η λογοτεχνική μετάφραση. Θέατρο: μιλιέται. Η μετάφραση των κόμικς πρέπει να μπορεί να διαβαστεί. Δηλαδή αυτό που θα κάνεις στο τέλος είναι θα την πάρεις και θα αρχίσεις να την διαβάσεις δυνατά. Αν η γλώσσα σου σκαλώνει, πρέπει να αλλάξεις το κείμενο. Ή θα πρέπει να την δώσεις πραγματικά σε κάποιον άλλον και να του πεις «Διάβαζε δυνατά!». Άμα είναι «πττδττ», έχει φύγει. Κι εκεί είναι το θέατρο. Γιατί η θεατρική μετάφραση ουσιαστικά μόλις τελειώσει το κείμενο, όταν αρχίζει και γίνεται η πρόβα, το κείμενο τροποποιείται, γιατί θα γυρίσει ο ηθοποιός και θα σου πει «Δεν μπορώ να το πω αυτό το πράγμα!» ή «Δεν το λέμε αυτό το πράγμα!» ή δεν ξέρω κι εγώ τι και την τροποποιείς. Εκεί είναι και το κόμικς. Υποτιτλισμός; Έχεις ένα μπαλονάκι που λες «Την βρήκα την απάντηση! Την βρήκα τη λύση!», πας να το βάλεις, δεν χωράει. Οπότε μετά πρέπει να κάτσεις και να δεις τι θα κόψεις, τι δεν θα κόψεις. Ή μπορεί να μεταφράσεις και το μπαλονάκι σου να μείνει κενό. Εκεί πρέπει να συμπληρώσεις. Δεν μπορείς να αφήσεις ένα μπαλονάκι κενό. Δηλαδή γιατί στα αγγλικά στη συγκεκριμένη περίπτωση, αν μιλάμε για τη δικιά μου γλώσσα που μεταφράζω, μπορεί να είναι γεμάτο στο πρωτότυπο, μεταφράζεις εσύ στα ελληνικά, σου βγαίνουνε τρεις λέξεις κενό. Ούτε μπορεί να αλλάξει ο χαρακτήρας. Πρέπει να ‘ναι συγκεκριμένο το μέγεθος. Λες δεν μπορώ να το αφήσω έτσι, να βάλω μία, δύο λέξεις παραπάνω. Οπότε είναι όλη αυτή η δουλειά. Αυτές είναι οι ιδιαιτερότητες του συγκεκριμένου είδους και γι’ αυτό μου αρέσει τόσο πολύ.

Θυμάστε συγκεκριμένα κάποια δυσκολία την οποία συναντήσατε σε κάποιο συγκεκριμένο κόμικς, κάποιο κείμενο;

Πολλές δυσκολίες.

Θα θέλαμε ένα παράδειγμα.

Παράδειγμα; Ναι, έχω αρκετά. Ένα πρόσφατο παράδειγμα από ένα κόμικς που θα κυκλοφορήσει. Είναι υπό έκδοση. Θα κυκλοφορήσει σύντομα, πιστεύω. Είναι τελειωμένο από μένα, είναι να στηθεί τώρα τέλος πάντων, αυτή είναι η διαδικασία, λέμε ή δεν λέμε;

Μπορούμε να πούμε.

Από τις εκδόσεις Αngelus Novus, The red virgin, αφορά τη ζωή της Μισέλ Λουίζ [Michel Louise], της «Κόκκινης Παρθένας». Κομμούνα, Παρίσι. Είναι όλη της η ζωή. Τοπίο ιστορικό, θέλει πάρα πολλή έρευνα. Δηλαδή οτιδήποτε, ακόμη κι ένα κόμικς, ό,τι και να ‘ναι, θέλει πάρα πολλή έρευνα. Ποιος είναι, τι είναι, ποιοι είναι οι ήρωες, τι καταβολές έχουν. Δηλαδή δεν είναι απλά ένα συννεφάκι με τέσσερις προτάσεις μέσα. Είναι του Μπράιν Τάλμποτ [Bryan Talbot] το σχέδιο και η ιστορία είναι της Μέρι Τάλμποτ [Mary Talbot], της γυναίκας του. Λοιπόν, για να στήσει την ιστορία –πώς να σας το εξηγήσω τώρα;– παίρνει τη Σάρλοτ Πέρκινς [Charlotte Perkins], η οποία υφίσταται ως ιστορικό πρόσωπο, έγραφε διηγήματα, Αμερικανίδα η οποία πάει στη Γαλλία για μια ομιλία. Φεμινίστρια ήταν, από τις φεμινίστριες τις πρώτες. Και πάει στη Γαλλία για μια ομιλία, κι εκείνη την ημέρα συμπτωματικά είναι η κηδεία της Μισέλ Λουίζ. Και η κοπέλα που την περιμένει της εξηγεί γιατί όλος αυτός ο θόρυβος στους δρόμους και η φασαρία κλπ. Και αρχίζει και της αφηγείται την ιστορία της Μισέλ Λουίζ. Και κάποια στιγμή, την ώρα που συνομιλούνε, χρησιμοποιεί η συγκεκριμένη κοπέλα τη λέξη «queue», «ουρά», «queue». Αλλά δεν γνωρίζει η Γκίλμαν [Gilman] τι θα πει «queue», ερχόμενη από την Αμερική. Και της λέει εκείνη τη στιγμή, ότι ξέρετε το «queue» είναι η γαλλική λέξη την οποία άρχισαν να τη χρησιμοποιούν οι Άγγλοι και σημαίνει ουρά. Επίσης σημαίνει και «tale» και όλα τα σχετικά. Και γίνεται ένα λογοπαίγνιο, ένα παιχνίδι σε τρία καρέ, σε τέσσερα μπαλονάκια με το «queue», το οποίο δεν υπάρχει, ας πούμε, δηλαδή! Εκεί χρειάστηκε να αλλάξει κείμενο. Ό,τι και να έκανες, ό,τι και να σκεφτόσουν δεν μπορούσε να… Τώρα δεν ξέρω αν καταλάβατε ποιο ήτανε το πρόβλημα.

Ναι, ναι, σίγουρα!

Τι ακριβώς μπορεί να γίνει: τρία καρέ, ένα, δύο, τρία, τέσσερα, πέντε μπαλονάκια που παίζει αυτή η λέξη παντού. Και στο τελευταίο καρέ, όταν καταλαβαίνει η Γκίλμαν τι εννοεί με το «queue», λέει: «Aha! A tale!» και τη δείχνει και να γελάει: «How sweet!». Οπότε έχεις να γεμίσεις αυτά τα τρία τα καρέ. Με το «queue» δεν υπάρχει. Υποσημείωση δεν μπορεί να μπει. Στο κόμικς δεν μπορεί να μπει υποσημείωση. Ίσως κάποια φορά να μπει ένα αστεράκι για κάτι στο κάτω μέρος του κειμένου. Αλλά δεν το θέλεις. Τι να κάνεις; Σε μια τέτοια περίπτωση έρχεσαι σε επαφή με τον δημιουργό, αλλά έρχεσαι έχοντας να του προτείνεις μια λύση. Τι θα του πεις; Ότι «ξέρετε, στα ελληνικά δεν δουλεύει, μου αλλάζετε το κείμενο»; Οπότε πρέπει να προσπαθήσεις όσο μπορείς να μπεις στο μυαλό του δημιουργού, να πιάσεις το χιούμορ του και να καταλήξεις με κάτι το οποίο θα ταιριάξει και θα σου λύσει στο πρόβλημα και να πάρεις την έγκρισή του.

Οπότε στη συγκεκριμένη περίπτωση που μας περιγράφετε ποια ήταν η απόφασή σας;

Ποια ήταν η απόφασή μου; Άλλαξα εντελώς το κείμενο, έφυγε το «queue», πήρα το πρώτο καρέ… Επίσης, δεν μπορείς να αλλάξεις το κείμενο, γιατί έχεις εικόνα πάρα πολύ. Δηλαδή αυτό που θα βρεις θα πρέπει να συμβαδίζει με την εικόνα. Οπότε έμεινε μέσα το «queue» ως «ουρά», μιλώντας για τα συσσίτια, που τον καιρό εκείνο, επί Κομμούνας, δεν είχανε να φάνε, τέλος πάντων, κάνανε συσσίτια κλπ. Και συνεχίζω εγώ να παίζω με τα συσσίτια και με το τι τρώγανε. Με βοήθησε πάρα πολύ η παρακάτω σελίδα, γιατί αναφέρεται ότι την περίοδο εκείνη αναγκαστήκανε να φάνε και ποντίκια και σκύλους και γάτες και μάλιστα οι πλούσιες οικογένειες φάγανε και τα ζώα από τον ζωολογικό κήπο. Οπότε εγώ ουσιαστικά έπαιξα με τον όρο «υψηλή γαστρονομία». Δηλαδή την έβαλα εκεί που γελάει κι αρχίζει αυτή και περιγράφει ουσιαστικά από την αρχή ότι «με τα συσσίτια δεν είχαμε πολύ φαγητό…», με βοήθησαν τα καρέ, έδειχνε πρόσωπα, «πολύς κόσμος δυστυχώς κατέληξε να τρώει από ζωολογικούς κήπους και από τον δρόμο τέλος πάντων». Και, γελώντας αυτή, λέει την ατάκα «Α! Αυτό είναι κατά κάποιο τρόπο υψηλή γαστρονομία». Δηλαδή υπάρχει μια ειρωνεία, τώρα δεν το θυμάμαι κι ακριβώς. Το σκέφτηκα, είδα ότι ταιριάζει, μπορεί να αποδοθεί, μπορεί να δουλέψει. Και το στέλνεις φυσικά στη Μέρι Τάλμποτ, της εξηγείς τι έχεις κάνει καρέ-καρέ και σου απαντάει ότι «Ναι, δουλεύει μια χαρά, το κρατάμε».

Επιλέγετε μόνη σας τα κείμενα που μεταφράζετε;

Όχι. Σε μια ιδανική ζωή πολύ θα το ήθελα αυτό! Όχι δεν τα επιλέγω. Μπορεί να δούμε κάτι, να μιλήσουμε με κάποιον εκδότη και να πούμε «Ρε συ, αυτό να το βγάλουμε, είναι καλό, αυτό μπορώ, είναι καλό». Αυτό. Αλλά κυρίως είναι τι ενδιαφέρει περισσότερο τον εκδότη. Λίγοι είναι οι εκδότες που βγάζουνε κόμικς. Εντάξει τελευταία έχει γίνει ένα μεγάλο άνοιγμα κι από άλλους. Καλό αυτό. Να γνωρίζει, να μαθαίνει το κοινό. Αλλά, όχι, δεν επιλέγω εγώ. Θα το ήθελα.

Γενικότερα είναι ένας κανόνας ο οποίος λέει πως δεν πρέπει να παρεμβαίνουμε στο σχέδιο του εκάστοτε καλλιτέχνη. Έχει τύχει ποτέ να χρειαστεί να παρέμβετε;

Ναι, πάρα πολλές φορές. Αρκετές φορές εκεί δεν παρεμβαίνουμε. Μιλάς τώρα για τις ονοματοποιίες ή για οτιδήποτε υπάρχει μέσα, τους ήχους ουσιαστικά που χρειάζονται. Δηλαδή, αν δεν μεταφραστούν, αν δεν μπει ο ήχος, δεν ακούγεται, δηλαδή είναι άσχημο. Δυστυχώς, εντάξει, εκεί έχει να κάνει πραγματικά με τα δικαιώματα και με τον καλλιτέχνη. Είναι δύο οι περιπτώσεις. Είναι η περίπτωση όπου δεν θα σε αφήσουν. Θα σου πουν «Όχι, δεν κάνεις τίποτα». Εξηγείς ότι «Μα, θα είναι άσχημο». Το ανοίγεις κι είναι άσχημο. «Όχι δεν θέλω, δεν κάνετε τίποτα». Τελειώνει το θέμα. Και έχει τύχει, σε όσα έχω κάνει εγώ τουλάχιστον, να μιλήσουμε μαζί του, να μας δώσει το δικαίωμα να επέμβουμε, να το δει, εννοείται, μετά αισθητικά, εκεί θες κι έναν καλό γραφίστα, και να αποδοθούν οι ονοματοποιίες αντίστοιχα. Για να έχει και η εικόνα ήχο. Είναι αυτό. Ένα καλό κόμικς –τώρα που είπες για τις ονοματοποιίες– δεν είναι μόνο η μετάφρασή του, θέλω αυτό να το τονίσουμε. Δηλαδή, εντάξει, τελειώνει η μετάφραση, μετά χρειάζεσαι αυτόν που θα το στήσει, τον γραφίστα που θα το δουλέψει, εκεί θέλει πάρα πολύ καλή συνεργασία. Η γραμματοσειρά που θα επιλεχθεί έχει πάρα πολύ μεγάλη σημασία, γιατί πραγματικά είναι μέρος της εικόνας. Και είναι πολλές φορές που θα ανοίξετε κάποια κόμικς μεταφρασμένα, «ααα», πονάει το μάτι και θα το κλείσεις. Και θα είναι μια κακή γραμματοσειρά. Πραγματικά. Το οποίο θα το δεις μετά το πρωτότυπο και θα δεις ότι το «lettering» είναι μέρος της εικόνας. Τελείωσε. Ευτυχώς σε όσα εγώ έχω κάνει μέχρι στιγμής, εκτός κι αν μου διαφεύγει κάποιο, τουλάχιστον σε αυτά που θυμάμαι που είχε πάρα πολύ μεγάλη σημασία ο ήχος μέσα στην εικόνα, μπορέσαμε να τα πειράξουμε και να είναι ένα ωραίο αποτέλεσμα. Αυτό. Γιατί και οι ονοματοποιίες είναι πάρα πολύ δύσκολες. Αυτό.

Πάμε τώρα στο κομμάτι των απολαβών. Εσείς προσωπικά είστε ευχαριστημένη με τις απολαβές από τα κόμικς;

Όχι. Αλλά είναι γενικό το φαινόμενο. Δεν ξέρω αν μπορεί στη μετάφραση σήμερα να πει κάποιος ότι είναι ευχαριστημένος λόγω των απολαβών του. Στο κόμικς από μόνο του το κείμενο είναι μικρό. Εκτός κι αν δουλέψεις με κάποιον εκδότη που γνωρίζει το είδος και γνωρίζει την προσπάθεια που θα κάνεις. Γιατί, αυτό λίγο ήθελα να το πω πιο πριν, το ξέχασα, ότι πιστεύουν όλοι ότι είναι ένα μικρό κείμενο. Και πραγματικά μπορεί να είναι ένα μικρό κείμενο. Ξεκινάς, δουλεύεις στον υπολογιστή… μπλα μπλα μπλα… τελειώνεις με το κείμενο. Έρχεται, το στέλνεις στον γραφίστα, σ’ το στήνει, όλα καλά. Μάλλον όχι όλα καλά. Εκεί ξεκινάει η δικιά σου δουλειά. Ξανά. Του μεταφραστή. Δηλαδή, μόλις το πάρεις στημένο, αρχίζεις και το ξαναδουλεύεις. Πού χωράει; Κόβεις. Πού δεν χωράει; Γεμίζεις. Πού δεν ρέει; Πού δεν κάτι; Αλλάζεις. Οπότε, δηλαδή, υπάρχει κι άλλο ένα κομμάτι δουλειάς, το οποίο πρέπει να γίνεται σε συνεργασία με τον γραφίστα. Αυτό, αν ο εκδότης δεν γνωρίζει, δεν θεωρεί ότι είναι δουλειά. Πιστεύει ότι από τη στιγμή που εσύ έδωσες το κείμενό σου, ξεμπέρδεψες. Και ίσως κάποιοι να κάνουν αυτό το πράγμα. Κι αν καμιά φορά βλέπουμε, ανοίγουμε κάποιες μεταφράσεις και λέμε «Ώπα! Κοίτα εδώ ένα μπαλονάκι μπουκωμένο, κοίτα εδώ ένα μπαλονάκι άδειο», πιστεύω ότι εκεί χάθηκε η συνεργασία. Δηλαδή ότι ο μεταφραστής παρέδωσε και τέλειωσε. Αλλά στα κόμικς το ένα κομμάτι είναι μετάφραση. Το δεύτερο και το ουσιαστικό είναι η συνεργασία με τον γραφίστα κι όταν στηθεί. Εκεί δουλεύεις. Μετά το στήσιμο δουλεύεις ουσιαστικά. Κι αυτό μόνο ένας εκδότης που το γνωρίζει, που δουλεύει με κόμικς το ξέρει και σαφώς θα σε πληρώσει κάτι παραπάνω γιατί ξέρει τι δουλειά έχει γίνει.

Οπότε ποια θα λέγατε ότι είναι η γενικότερη εικόνα για τη μετάφραση των κόμικς στην Ελλάδα;

Είναι λίγο μπερδεμένη. Μπορείς να βρεις πραγματικά εξαιρετικές δουλειές, εξαιρετικές μεταφράσεις. Και κάποιες που δεν είναι καλές και εμένα με κάνουν να αναρωτιέμαι περισσότερο, ότι, γιατί δεν βγήκε καλή; Δεν ακολούθησε το στάδιο που είπα, μετά τη μετάφραση, στο στήσιμο; Γιατί εκεί ξεκινάει. Είναι fifty-fifty, παιδιά, η δουλειά. Δηλαδή δεν είναι «μετέφρασα, το έδωσα». Το άλλο ακολουθεί και το υπόλοιπο κεφάλαιο, και το δεύτερο μέρος, το άλλο 50%. Είναι κάποιες που τις βλέπεις και λες: Χάθηκε; Δεν ήξερε; Δεν μπόρεσε να συνεργαστεί με τον γραφίστα; Δεν του το επέτρεψαν; Δεν έδωσαν σημασία; Δεν το γνωρίζω. Αυτό που –δεν ξέρω πώς θα ακουστεί και δεν θέλω να ακουστεί άσχημα– είναι ότι όλοι μπορούμε να μεταφράσουμε ένα κόμικς, ακόμα κι ένα βιβλίο. Δεν θέλω να μπω σ’ αυτό τον διάλογο ή την αντιπαράθεση, ποιος μπορεί, ποιος δεν μπορεί, εννοώ αν έχει τα προσόντα ή αν δεν έχει τα προσόντα. Το θέμα είναι ό,τι κάνουμε να το κάνουμε με σεβασμό στο είδος. Δηλαδή αν ξεκινάμε ότι «το κόμικς, σιγά τα ωά, είναι πάρα πολύ απλό», δεν θα βγει καλό. Τελεία. Εάν το γνωρίσουμε πρώτα ως είδος και μετά το κάνουμε, μπορεί να βγει μια καλή δουλειά. Δηλαδή φοβάμαι ότι πολλοί το βλέπουν πάρα πολύ απλοϊκά «Έλα μωρέ, εντάξει, δεν είναι τίποτα!». Το πιάνεις στα χέρια σου, το διαβάζεις και λες «Ρε φίλε, σου έχουν ξεφύγει 150 αναφορές, δεν έχεις μεταφράσει αυτό γιατί θεώρησες ότι δεν χρειάζεται μετάφραση, γιατί έγινε;». Είναι λίγο μπερδεμένη η κατάσταση. Άλλες χώρες έχουνε καλύτερη παράδοση σε αυτό το κομμάτι. Ας πούμε, υπάρχουν μεταφραστές συγκεκριμένων δημιουργών. Δηλαδή, ας πούμε, στην Ιταλία υπάρχει ο μεταφραστής του Μουρ [Moore]. Όχι ότι δεν μεταφράζουν κι οι άλλοι, αλλά είναι ένας, ο οποίος είναι, τελείωσε, είναι Μουρ, εκεί. Τον άνθρωπο τον ξέρει, ξέρει τη γλώσσα του, ξέρει τι να κάνει. Δηλαδή δεν είναι παίξε γέλασε, όπως πολλοί μπορεί να το θεωρήσουν. Θες να το κάνεις; Καλώς να το κάνεις και να το προσπαθήσεις, γιατί, ξέρω ‘γω, είσαι μεταφραστής, έχεις μεταφράσει κι άλλα είδη. Δεν είναι εύκολο όμως! Είναι πάρα πολλά. Γενικά δεν είναι εύκολο είδος το κόμικς. ‘Όλοι πιστεύουν ότι είναι ένα εικονογραφημένο βιβλίο και δεν είναι. Εικόνα και λόγος δεν συμπληρώνονται. Λειτουργούν πολλαπλασιαστικά κατά κάποιον τρόπο. Και δεν μπορούν να το διαβάσουν όλοι εύκολα. Γιατί ένας άνθρωπος που είναι συνηθισμένος να διαβάζει βιβλία παίρνει και διαβάζει το κείμενο, δεν προσέχει την εικόνα. Κάποιος άλλος που «κλωτσάει» με το κείμενο κοιτάζει μόνο την εικόνα. Αν δεν μάθεις να κάνεις και τα δύο μαζί –το οποίο θέλει εξάσκηση για να το καταφέρεις– δεν μπορείς να το ανακαλύψεις τόσο πολύ, δεν μπορείς να μπεις τόσο πολύ στο είδος. Κι αυτό δεν το γνωρίζουνε πολλοί. Και αν τους πεις ότι «Ξέρεις κάτι; Αν πάρεις ένα κόμικς και βγάλεις τον λόγο και το κοιτάξεις, είναι κάτι άλλο. Αν βγάλεις την εικόνα και πάρεις τον λόγο, είναι κάτι άλλο. Κι αν τα βάλεις μαζί, δεν συμπληρώνει το ένα το άλλο, λειτουργούν πολλαπλασιαστικά». Είναι μια αφήγηση κι αυτό. Μια αφηγηματική τεχνική άλλου τύπου. Οπότε θέλει πάρα πολλή προσοχή. Θέλει πολλή προσοχή τι έχει μέσα στο μπαλονάκι, τι λέει, η εικόνα σε καθοδηγεί στη μετάφρασή σου, δηλαδή ποτέ το κείμενο στο μπαλονάκι δεν περιγράφει κάτι που γίνεται στην εικόνα. Έχει πάρα πολύ μεγάλη σημασία αυτό. Και θα δείτε μια κακή γελοιογραφία, ένα κακό κόμικς όταν γεμίσει το μπαλονάκι με κάτι που γίνεται μέσα στην εικόνα. Είναι τρόπος για να το γεμίσουν. Και πραγματικά από εκεί ξεχωρίζει. Δεν πρέπει ποτέ να περιγράφεται το καρέ. Το καρέ είναι εκεί για να σου συμπληρώσει, προσθέσει, πολλαπλασιάσει τη δυνατότητα του λόγου. Και το αντίστροφο. Αυτό. Οπότε τι να σας πω τώρα… Είναι λίγο μπερδεμένη, αλλά πιστεύω ότι ανοίγει ο χώρος. Αλλά καλό είναι να ανοίξει με σεβασμό στο είδος. Και είναι και οι εκδότες στη μέση, καμιά φορά εξαρτάται απ’ τον εκδότη. Να επιμείνεις ότι πρέπει να παρέμβουμε στο κείμενο, στην εικόνα, στο καρέ. Πρέπει να έρθουμε σε επαφή με τον δημιουργό, γιατί αν δεν μεταφραστεί η ονοματοποιία είναι άσχημο. Θέλει πίεση. Εγώ σε μια μετάφραση είχα τσακωθεί. Δηλαδή είχα πει ότι θα επικοινωνήσουμε κι αν μας πει όχι το δέχομαι. Αλλά όταν ο άνθρωπος είπε «ναι, φυσικά», ορίστε, ας πούμε! Αλλά είναι επιπλέον δουλειά για τον γραφίστα και είναι επιπλέον πληρωμή.

Έχετε ποτέ αισθανθεί ότι λογοκριθήκατε;

Όχι, όχι. Να λογοκριθώ, όχι. Να πιέσω σε τέτοιες περιπτώσεις, ναι. Ήμουν τυχερή. Αν μπορούμε να αναφέρουμε εκδότες και τα λοιπά, δεν ξέρω αν γίνεται.

Σίγουρα.

Δηλαδή ότι έχω δουλέψει αρκετά με τις εκδόσεις Jemma, που ο άνθρωπος είναι γνώστης του είδους και ξέρει τι ακριβώς μπορεί να γίνει. Οπότε έχεις τρομερή ελευθερία. Όχι, δεν έχω λογοκριθεί.

Ποια είναι η εικόνα που έχετε για τη μετάφραση κόμικς στην Ελλάδα μελλοντικά; Είστε αισιόδοξη;

Αισιόδοξη είμαι. Αισιόδοξη, γιατί βλέπω μεγάλο άνοιγμα. Δηλαδή αν παλιά ήτανε δυο, τρεις εκδότες και έψαχνες, τώρα βλέπω ότι όλοι ανοίγονται. Γιατί είδαν ότι υπάρχει έδαφος. Υπάρχει κοινό αναγνωστικό. Ειδικά κι από άλλες γλώσσες. Εντάξει, από τα αγγλικά ίσως να μη γίνονται πάρα πολλές μεταφράσεις, γιατί πολύ εύκολα μπορείς να τα βρεις. Όλοι ξέρουμε αγγλικά τέλος πάντων. Αλλά από άλλες γλώσσες υπάρχει κοινό. Μπορεί όχι τόσο πολύ όσο στο εξωτερικό, αλλά σιγά-σιγά ανοίγεται. Εντάξει, τα λένε πλέον και «graphic novels», για να πάρουνε μια καλή θέση στα βιβλιοπωλεία. Δεν είναι απλά κόμικς. Εντάξει, γνωρίζουμε ότι είναι εμπορικός αυτός ο όρος καθαρά. Αποδόθηκε για να αλλάξουνε ράφια τα κόμικς κάποτε. Και μπήκαν στα βιβλιοπωλεία σε ένα καλό ράφι. Χρειάστηκε να μπει ο όρος «novel», «μυθιστόρημα», από κάτω. Δεν μπαίνω στη διαμάχη την ελληνική, «εικονιστόρημα» και «εικονογραφήγηση», ξέρω ‘γω. Όλο αυτό το αφήνουμε!

Κάποια συμβουλή που θα δίνατε σε κάποιον που θέλει να ασχοληθεί μ’ αυτό;

Έρευνα. Να το κάνει! Είναι πάρα πολύ ωραίο είδος. Να το κάνει με σεβασμό, όπως κάθε είδος. Εγώ μια συμβουλή που κρατάω στο μυαλό μου από τα χρόνια του μεταπτυχιακού είναι αυτό ότι σε μια μετάφραση ελέγχεις και το «hello». Δηλαδή αν πραγματικά σημαίνει «hello» ή κάτι άλλο. Με σεβασμό. Μπορεί να του τύχει, δηλαδή κι εμένα μου έχουν τύχει, πάρα πολύ απλά και εύκολα. Κανείς δεν διαφωνεί, ας πούμε. Αλλά δεν είναι πάντα αυτό. Μπορεί να έχει ένα πάρα, πάρα πολύ απλό και να τρελαθεί στο τελευταίο καρέ, στο τελευταίο μπαλονάκι, και να το πιάσει όλο από την αρχή. Έχει τύχει δηλαδή κάτι τέτοιο. Γιατί ξεκίνησες και λες «έλα μωρέ, απλό είναι» και να φτάσεις στην τελευταία σελίδα και να πεις «αμάν, λάθος το ‘πιασα», γιατί υπάρχει μία λέξη που να καθορίζει, τέλος πάντων, μια αφήγηση ολόκληρη, στην οποία εσύ δεν έδωσες σημασία από την αρχή ή την μετέφρασες διαφορετικά. Π.χ. τη λέξη «βοήθεια». Και να υπάρχει σε όλο το κόμικς ένα «βοήθεια» ένα «Help! Help! Help! Help!» και να καταλήξεις στο τέλος ότι δεν ήταν «βοήθεια», αλλά «Help me!». Απλά το «me» βγήκε στην τελευταία σελίδα, στο τελευταίο μπαλονάκι. Και το παίρνεις όλο από την αρχή και λες «Τι ωραία! Πάμε!» Είναι «Βοήθησε με!»; Είναι «Βοηθήστε με!»; Είναι, δεν ξέρω και εγώ τι είναι. Πόσο απλά πράγματα. Επίσης, θα μου πεις «άρα το διαβάσω όλο;». Και ναι και όχι. Εγώ θα το πω αυτό… Είναι πολλές φορές που δεν το διαβάζω όλο από την αρχή. Το ξεφυλλίζω και φοβάμαι να το διαβάσω όλο από την αρχή, γιατί φοβάμαι ότι μπορεί να «πελαγώσω». Είναι μια στρατηγική κακή ίσως, δεν τη δίνω, αλλά σε μένα πολλές φορές δουλεύει. Ξεκινάω, μεταφράζω, έχοντας απλά ξεφυλλίσει, και χωρίς να έχω εντοπίσει πάρα πολλά προβλήματα γενικότερα, αλλά την ώρα που μεταφράζω, τα βρίσκω, υπογραμμίζω και ξαναγυρνάω. Προτιμώ δηλαδή να ακυρώσω μια δουλειά και να την ξαναπιάσω από την αρχή παρά να το δω έτσι. Κάνω τριπλάσιο κόπο, ναι. Αλλά το έχω κάνει λίγο πολύ κτήμα μου, ας πούμε, κατά κάποιο τρόπο. Τα λογοπαίγνια δεν μου βγαίνουν εύκολα, εάν τα δω από την αρχή. Πραγματικά πανικοβάλλομαι και τα παρατάω. Όταν τα δω στην πορεία, επειδή έχω αρχίσει και δουλεύω και μπαίνω στο κείμενο και γράφω τα λόγια του και πιάνω το ύφος, θα μου έρθουν πολύ πιο εύκολα, από ό,τι, αν το ανοίξω, δω το λογοπαίγνιο και θα μου καρφωθεί στο μυαλό και θα πω «Δεν μπορώ! Δεν μπορώ! Δεν θα μου βγει! Δεν θα μου βγει αυτό το πράγμα! Τι θα κάνω;». Και θα μείνω με αυτό τον φόβο. Ξεκινώντας, δουλεύοντάς το και βλέποντας το μπροστά μου, πανικοβάλλεσαι και λες «Ναι, αλλά τώρα το δουλεύεις κι εσύ πρέπει να βρεις μια λύση!». Και θα βρεθεί η λύση. Θα κόψεις το κεφάλι σου και θα βρεις τη λύση. Και θα κοπεί το κεφάλι, όπως αυτό που σας ανέφερα με το «queue», ας πούμε. Ήτανε ότι όταν το είδα, την ώρα που το δούλευα: «Ααα!» Πήγαινε έτσι. «Ναι, αλλά εγώ πρέπει να το παραδώσω και να βρω μια λύση». Και δεν γίνεται να μη βρεθεί μια λύση, θα βρεθεί. Θα βρεθεί. Θα αλλάξει το κείμενο; Θα βρεθεί. Αυτό. Τώρα κάτι άλλο; Οπότε το μέλλον το βρίσκω… είμαι αισιόδοξη σε αυτό το κομμάτι. Λεφτά να έχουν οι εκδότες να μπορούν να βγάζουν. Αυτό είναι το πρόβλημα. Εντάξει, ήταν η κρίση τα τελευταία χρόνια. Δουλειές υπάρχουν πάρα πολύ καλές. Εγώ πιστεύω ότι ακόμα, εντάξει, σίγουρα κολλάνε πάρα πολύ στο, από αγγλικά προς ελληνικά, γιατί εσείς οι νέοι ξέρετε όλοι αγγλικά, αλλά και πάλι, και πάλι μπορεί να διευρυνθεί το κοινό. Δεν σημαίνει ότι θα έπρεπε μόνο από άλλες γλώσσες. Αυτό. Δεν ξέρω τι άλλο θα μπορούσα να πω για τη μετάφραση του είδους.

Γενικότερα, εμένα με ενδιαφέρει και το πώς είναι η διαδικασία. Δηλαδή λαμβάνετε το κείμενο όπως είναι με τις φούσκες, εικονογραφημένο κλπ. Εσείς πώς το παραδίδετε;

Εγώ έχω το βιβλίο και δουλεύω σε Word. Αυτό. Στην πορεία μαθαίνεις, αυτό γίνεται με την εμπειρία, το αν χωράει ή αν δεν χωράει. Μπορείς να το υπολογίσεις. Στην αρχή είσαι λίγο «ένα, δύο, τρία, τέσσερα, πέντε», εκτός κι αν είσαι τυχερός και σου στείλουν κάτι, κάποιο αρχείο ηλεκτρονικό και μπορέσεις να μετρήσεις. Αλλά συνήθως δεν γίνεται αυτό. Στον μεταφραστή λένε απλά «Πάρε το βιβλίο, μεταφράζεις». Και παραδίδω ένα κείμενο σε Word ουσιαστικά. Και μετά μπαίνει ο γραφίστας. Και με την πάροδο μαθαίνεις να υπολογίζεις αν σου χωράει ή αν δεν σου χωράει. Και συνήθως εγώ, πολλές φορές, ας πούμε, αν έχω δυο ατάκες, βάζω «ή…. ή», με υποσημείωση «Δες τι χωράει.» στον γραφίστα τέλος πάντων «…τι από τα δύο». Ή, αν ξέρω ότι το κείμενο θα μπουκώσει, υπάρχει παρένθεση «Αν δεν χωράει, μιλάμε. Θα το κόψω.». Πάει κάπως έτσι. Δηλαδή τα στάδια τα δικά μου είναι: Ξεκινάς με το πρώτο draft, για να έχεις το κείμενο, να έχεις εντοπίσει τα προβλήματα –εκεί λέει αυτό, εκεί έχω λογοπαίγνιο, εκεί έχω το ένα, εκεί έχω το άλλο–, δεύτερο draft, αρχίζεις σουλουπώνεις. Εγώ συνήθως παραδίδω μετά από τρίτο με τέταρτο. Παραδίδω γύρω στο τέταρτο δικό μου, όπου έχω κάτσει και διαβάζω, μπλα, μπλα μπλα, μπλα, μπλα, μπλα ή βελτιώνω ατάκες, γιατί, ας πούμε, ξέρω ‘γω μια φράση τύπου «keep on» ή, ξέρω ‘γω, τα «hello», «bye» ή οτιδήποτε ή «see you» ή κάτι τέτοια πολλές φορές δεν είναι απλά μια μετάφραση μιας λέξης. Θα σου δώσει η εικόνα τη φράση. Μπορεί να είναι, ξέρω ‘γω, «γεια», «άντε γεια», «καλά, τα λέμε», μπορεί να ‘ναι «συνέχισε», «προσπάθησε», «δώσ’ του»… Είναι πάρα πολλές οι επιλογές, οπότε εκεί συνήθως πας σε έναν άνθρωπο και του λες, ξέρω ‘γω, «Α, να σου πω, πες ότι μπαίνω μέσα στο δωμάτιο και κάνω αυτό. Τι μου λες;». Ή χρησιμοποιώ ατάκες, μπαίνω, πάω και μιλάω σε κάποιον και περιμένω να δω τι θα μου απαντήσει. Για να μπει κάτι πιο… Ακούγεται, είναι πολύ βασικό αυτό το πράγμα. Το κόμικς ακούγεται, δεν διαβάζεται. Όσο περίεργο κι αν φαντάζει αυτό το πράγμα. Δεν πρέπει καθόλου να σκοντάφτει η γλώσσα. δεν σημαίνει ότι το ‘χω πετύχει 100%. Αυτός είναι ο στόχος μου σε όλα. Πιστεύω σε κάποια τα έχω καταφέρει. Πάντα έχει να κάνει με το πώς μιλάει ο κάθε άνθρωπος, έτσι; Πώς ακούγομαι εγώ. Αλλά πολλές φορές χρειάζεται να πάρεις έναν άλλον και να τον βάλεις λίγο να διαβάσει. Να διαβάσει δυνατά. Και θα δεις. Εντάξει, άμα σε τρεις, τέσσερις σελίδες ρέει, ο ίδιος μπορεί να διαβάσει, είσαι οκέι. Μετά πιάνει ο γραφίστας και στήνει. Και εγώ παίρνω εκτυπωμένες πρόχειρα σελίδες. Συνήθως πάω στο ατελιέ ή οπουδήποτε είναι ο γραφίστας ή παίρνω σπίτι κι εκεί αρχίζει η επιμέλεια, δηλαδή το κόψιμο και το ράψιμο. Και ξαναπάνε πίσω και ξαναστήνει. Ξανατυπώνουμε, πρόχειρα, για να δω και μετά μπαίνει –α!– ο επιμελητής. Πρέπει να υπάρχει ένας επιμελητής. Πρέπει! Δεν μιλήσαμε για τον ιδιαίτερο αυτόν άνθρωπο. Οι επιμελητές είναι μια κατηγορία από μόνοι τους! Βλέπουνε περίεργα, σκέφτονται περίεργα… με τα κόμματα και τις τελίτσες.

Πείτε μας για τη σχέση σας.

Με τον επιμελητή; Εντάξει. Διφορούμενες. Έχουν υπάρξει καλές, έχουν υπάρξει και κακές, γιατί, ας πούμε, πρέπει να δώσω στον επιμελητή να καταλάβει ότι το «προς τα ‘κει» θα μείνει «’κει» και δεν θα γίνει «εκεί», γιατί το έψιλον είναι ένας χαρακτήρας παραπάνω. Τα «από ’δω», «από ’κει» είναι αυτό. Πολλές φορές μου έρχονται διορθωμένα τέτοια και λες «Σόρρυ, άλλο χώρο μου πιάνει με απόστροφο και άλλο το έψιλον, πρέπει να το καταλάβεις!». Ας το πει κάποιος στην επιμελήτρια ή τον επιμελητή, επιμελήτριες κυρίως. Τα πολλά κόμματα, πολλές τελίτσες, δηλαδή ότι πρέπει να μπαίνουνε μόνο τα απαραίτητα, όπως είναι και στο πρωτότυπο. Δεν θα κάτσουμε να κολλήσουμε με εκατόν πενήντα εισαγωγικά! Δηλαδή θέλουμε σωστό λόγο, αλλά δεν θα είμαστε και ψείρες ή δεν θα κάτσουμε να κολλήσουμε στα… Καμιά φορά μπορεί να χρειαστεί να ενωθούν οι λέξεις επίτηδες. Να καταλάβει ο επιμελητής, η επιμελήτρια ότι ενώθηκαν «κοίτακει, προσταδώ», καμιά φορά εσκεμμένα, για κάποιο λόγο. Εκεί θα πρέπει ο επιμελητής, η επιμελήτρια να έχει και πρωτότυπο να καταλάβει, να υπάρξει μια συνεργασία. Όταν δουλεύεις με επιμελητές που ξέρουν από κόμικς η συνεργασία είναι άψογη. Αλλά πάντα χρειάζεται. Πάντα, πάντα, πάντα. Εγώ είμαι πολύ κακή με τα κόμματα και τις τελείες, το λέω αυτό. Με τις τέλειες είμαι καλή, εντάξει, ξέρω. Με το κόμμα όμως ζορίζομαι πάρα πολύ. Δηλαδή κάθε φορά ανοίγω γραμματικές «Πάμε, εδώ μπαίνει, εδώ δεν μπαίνει». Τα «ν»! Όλα αυτά τα «ν»! Οι άνθρωποι, οι καλοί επιμελητές φτιάχνουν όλα τα «ν». Αλλά εγώ έχω παρατηρήσει ότι γι’ αυτό θέλει να μιληθεί. Άμα δεν ακούγεται το «ν» όταν μιλάμε, δεν θέλω να μπει. Και γιατί μου γλιτώνει έναν χαρακτήρα και γιατί δεν ακούγεται. Δεν μπορούν να είναι δύο «ν» μαζί, ας πούμε. Κάπως έτσι. Αυτό. Αλλά χρειάζεται ο επιμελητής, αυτός που ξέρει, και θα κάνει την επιμέλεια με αντιπαραβολή το πρωτότυπο. Γιατί πάντα θα σου ξεφύγουνε πράγματα. Αυτό θέλω να το έχουμε όλοι μεταφραστές στο μυαλό μας. Εντάξει, δεν ξέρω στους μεγάλους, τους φτασμένους… Αλλά υπάρχουν φορές που θα σου ξεφύγουνε και θέλεις πάντα… Είναι εκεί, είναι αυτός που θα σου πιάσει το μικρό λαθάκι που δεν θα το έχεις πάρει χαμπάρι, γιατί δεν το βλέπεις. Το διαβάζεις, το ξαναδιαβάζεις και δεν το βλέπεις. Κι αυτό είναι επειδή το μάτι σου δουλεύει περίεργα εκείνη τη στιγμή. Δηλαδή είχε γίνει ένα Translation Slam πρόσφατα, στο οποίο είχα συμμετάσχει μαζί με μια άλλη συνάδελφο, όπου ήτανε μία λέξη… ο ήρωας είχε το όνομα «Apolodontia». Συγγνώμη «Aplodontia». Να το ίδιο λάθος, «Aplodontia». Είναι ο επιστημονικός όρος, αν δεν κάνω λάθος, του κάστορα, είναι οι «απλοδοντήδες», έτσι λέγονται. Εγώ επί τρεις μέρες διάβαζα «Apοlodontia». Επί τρεις μέρες! Και γκούγκλαρα και δεν έβρισκα τίποτα. Λέω, δεν είναι δυνατόν, ας πούμε. Επί τρεις μέρες. Είχε κολλήσει το μάτι μου. Εκεί. Έβλεπα ένα «ο» εκεί που δεν υπήρχε. Και, όταν κάποια στιγμή μετά από τρεις μέρες…, εντάξει, δεν είσαι τρεις μέρες εκεί, προχωράς, λες, εντάξει, δεν μπορεί, δεν μπορεί, δεν μπορεί, κάτι σε ένα ολόκληρο Google δεν υπάρχει τίποτα στα ελληνικά, μα αυτός είναι ο επιστημονικός όρος. Και στο Google μου ‘βγαζε «aplo», αλλά εγώ διάβαζα «apolo», εκεί. Μέχρι που κάποια στιγμή, έτσι όπως σκρόλαρα, διαβάζω σε παρένθεση: «comes from the Greek term “simple tooth”, “απλός”» και τότε το είδα. Και λέω, κοίτα να δεις, ας πούμε, πώς γίνεται, αν κολλήσεις με κάτι. Αλλά αυτό συμβαίνει σε πάρα πολλούς δηλαδή. Αυτό. Δεν θυμάμαι ποια ήταν η ερώτηση! Απ’ το ένα στο άλλο!

Όχι, μας καλύψατε. Σχετικά με τους επιμελητές ήταν η ερώτηση.

Ναι, αυτό. Χρειάζεσαι, χρειάζεσαι. Δηλαδή όταν δουλεύεις με πάρα πολύ καλό επιμελητή, νιώθεις ασφαλής. Όταν το δίνω και να μην έχει γίνει κάτι τέτοιο –έχει τύχει δηλαδή να περάσει μόνο από επιμέλεια γραμματική– εκεί είσαι με πάρα πολύ μεγάλο άγχος, γιατί λες, εντάξει, κάτι μπορεί να μου έχει ξεφύγει, ας πούμε. Δηλαδή δεν υπάρχει περίπτωση. Και αν ο επιμελητής έχει κοιτάξει μόνο τα κόμματα και τις τελίτσες και τα «ν», έχει ξεφύγει απ’ όλους. Αυτό. Χρειάζεται, χρειάζεται. Πρέπει να είναι μια αγαπημένη σχέση. Είναι η μετάφραση που έχεις αρκετούς συνεργάτες. Όπως και του θεάτρου. Είναι οι δύο μεταφράσεις που έχεις συνεργάτες. Στη λογοτεχνική είσαι εσύ και ο συγγραφέας. Και τσακώνεσαι με τον εαυτό σου συνέχεια, τέλος πάντων. Στο θέατρο συνεργάζεσαι με πάρα πολλούς ανθρώπους. Είσαι εσύ, η μετάφραση, ο συγγραφέας, ο author τέλος πάντων, ο playwright, και οι ηθοποιοί. Εδώ είσαι εσύ, ο δημιουργός, ο γραφίστας, ο επιμελητής. Όταν η συνεργασία αυτή είναι αγαστή είναι πολύ καλό το αποτέλεσμα. Αυτό. Δεν ξέρω τι άλλο μπορώ να σας πω.

Σας ευχαριστούμε για τις ενδιαφέρουσες πληροφορίες και τον χρόνο σας.

Παρακαλώ, παρακαλώ. Κι εύχομαι να ακολουθήσουν και άλλοι πολλοί μεταφραστές των κόμικς.