Μαριάννα Τσάτσου

Γεια σας. Λοιπόν, είστε η κυρία Μαριάννα Τσάτσου και θα θέλαμε να σας κάνουμε μερικές ερωτήσεις. Λοιπόν, ας ξεκινήσουμε. Ήταν όνειρο ζωής να ασχοληθείτε με τη μετάφραση;

Όνειρο ζωής ήταν από την πρώτη φορά που άκουσα ότι υπάρχει το Τμήμα [σ.σ. Ξένων Γλωσσών, Μετάφρασης και Διερμηνείας] στην Κέρκυρα, γιατί δεν γνώριζα την ύπαρξή του όλα τα χρόνια. Από εκεί και πέρα ήτανε μονόδρομος, νομίζω. Δεν είχα κάποια άλλη επιλογή να διαλέξω, ήθελα αποκλειστικά και μόνο αυτό.

Τι εικόνα είχατε για τη μετάφραση πριν ασχοληθείτε με αυτή και αφού ασχοληθήκατε επαγγελματικά; 

Είχα, δυστυχώς ή ευτυχώς, την εικόνα που έχουν όλοι, που δεν μπορούνε να διαχωρίσουν, ας πούμε, ποιος είναι ο μεταφραστής και ο διερμηνέας, καθώς και το ότι πρόκειται για μια εύκολη δουλειά, γιατί, ωραία, αφού μιλάμε την Α γλώσσα, άρα μπορούμε να μεταφράσουμε. Τελικά στην πράξη δεν έχει καμία σχέση όλο αυτό. Απαιτεί πολύ κόπο, πολλή επιμονή, θέλει καθαρό νου για να αποδώσεις, θέλει να διαβάζεις πάρα πολύ και να δουλεύεις συνέχεια με τον εαυτό σου, ώστε να μπορέσεις να βρεις την ορολογία που πιθανώς χρειάζεται, να μπορέσεις να αποτυπώσεις ένα ύφος… Θέλει πολλή δουλειά.

Υπάρχει κάποιος μεταφραστής που θαυμάζετε ή έχετε ως πρότυπο;

Εδώ μπορεί να αδικήσω μερικούς. Και σίγουρα θα αδικήσω, αλλά, για παράδειγμα, ο κύριος Κεντρωτής, Γεώργιος Κεντρωτής, που ήτανε καθηγητής μου στο τμήμα, είναι ένας από τους μεταφραστές που του έχω υποσχεθεί ότι θα τον περάσω κάποια στιγμή. Επίσης. τώρα στην πορεία γνωρίζω και πάρα πολλούς άλλους αξιόλογους. Διαβάζω βασικά βιβλία και θυμάμαι ονόματα. Η Έφη η Καλλιφατίδη, η Κλεοπάτρα η Ελαιοτριβιάρη… μην αδικήσω κανέναν. Η Ανθή Βηδενμάιερ επίσης είναι πολύ γνωστή στον χώρο, οπότε δεν υπάρχει άνθρωπος που να μη τη γνωρίζει. Νομίζω αυτά τώρα, δεν μου έρχεται κάποιος, να με συγχωρέσετε.

Πώς νιώθετε όταν μεταφράζετε κάποιο έργο;

Λοιπόν, καταρχάς, δυστυχώς, δεν ασχολείσαι αποκλειστικά και μόνο με ένα έργο. Για βιοποριστικούς λόγους. Δηλαδή παράλληλα, την ίδια περίοδο μπορεί να κάνεις μια τεχνική μετάφραση, μια ιατρική και μια λογοτεχνική. Οπότε αυτό που ιδανικά θα ήτανε να κάθεσαι στο σπίτι σου και να μεταφράζεις ένα βιβλίο δεν υφίσταται. Νιώθεις όμως πολύ δημιουργικός, δηλαδή είναι μια διαδικασία που απαιτεί ώρες, αλλά όταν θα κλείσεις εκείνη τη δουλειά, τέλος πάντων θα κλείσει το μυαλό σου ή θα έχει τελειώσει η μέρα, νιώθεις ότι κάτι έφτιαξες, ότι κατάφερες να περάσεις κάτι. Θα διαβάζει κάποιος μέσα απ’ τα δικά σου μάτια πώς εξέλαβες εσύ μια πρόταση, ας πούμε, ή μία φράση. Κι αυτό είναι πολύ ωραίο συναίσθημα.

Άρα αφού είπες πριν ότι είναι θέμα ανάγκης από ένα σημείο και μετά, είσαι ικανοποιημένη με τις απολαβές της δουλειάς;

Συνομιλώντας και με μεγαλύτερους, σε ηλικία εννοώ, μεταφραστές που έχουνε προλάβει την αγορά πιο παλιά, έχουν πέσει πολύ οι τιμές γενικότερα και είναι ένα δύσκολο κομμάτι οι τιμές, γιατί, εφόσον πολλοί θεωρούν ότι μπορούν να κάνουν μετάφραση, ρίχνουν την τιμή της προσφοράς. Ένας που δεν είναι στον τομέα αυτόν δεν ξέρει τη διαφορά ενός επαγγελματία, με ενός ερασιτέχνη μεταφραστή. Οπότε πρέπει να είσαι πολύ προσεκτικός και εσύ στο τι κάνεις, γιατί σίγουρα δεν μπορείς να ζητήσεις την ίδια τιμή με έναν ερασιτέχνη. Δεν πρέπει κιόλας να το κάνεις, γιατί δεν θα δουλέψεις το ίδιο πιθανότατα. Προσωπικά δεν μπορώ να πω ότι είμαι πολύ δυσαρεστημένη, αν και, εφόσον έχεις να πληρώσεις φόρους και όλα τα υπόλοιπα δεν είναι πολύ εύκολο. Ναι, δεν μπορείς να κάνεις μια ζωή χαρισάμενη έτσι απλά.

Για ποιο λόγο είναι σημαντική για εσάς η μετάφραση και ποια τα κίνητρά σας;

Πρώτον, αυτό που ξαναείπα, ότι νιώθεις ότι εσύ δημιουργείς. Για έναν άνθρωπο σαν εμένα που, ας πούμε, δεν έχει τη μουσική, δεν έχει τέτοια χόμπι, άρα δεν είναι δημιουργικός κάπου αλλού, δεν έχει τέτοια ταλέντα, αυτό είναι το δικό μου κομμάτι να δημιουργήσω. Και, συν τοις άλλοις, δίνεις τη δυνατότητα, για παράδειγμα στον παππού μου ο οποίος είναι 80 χρονών, να διαβάσει ένα βιβλίο το οποίο δεν θα διάβαζε αν δεν υπήρχε κάποιος μεταφραστής να το φέρει στη γλώσσα του.

Εκτός από μεταφράστρια είστε μήπως και η ίδια συγγραφέας;

Όχι, δεν είμαι, δεν έχω τέτοια…

Έχετε κάποια άλλη απασχόληση εκτός της μετάφρασης;

Όχι. Εννοείς επαγγελματικά καθαρά;

Επαγγελματικά.

Όχι. Μεταφράστρια, απλά και σε άλλα είδη κειμένων. Σας είπα, είναι ιατρικά, τεχνικά.

Τι ιδιαίτερες ανάγκες έχει ένας μεταφραστής; Τι θεωρείτε δηλαδή αναγκαίο για κάποιον μεταφραστή;

Εννοείς για να γίνει καλός μεταφραστής ή μέσα στη μέρα σου τι μπορείς να έχεις ανάγκη;

Νομίζω σαν επάγγελμα. Τι χρειάζεσαι εσύ προσωπικά; Πού ξοδεύει το εισόδημα του ένας μεταφραστής;

Πού ξοδεύεις… Σε σεμινάρια αυτοβελτίωσης. Όπου μπορεί να είναι, σας είπα, εξειδίκευση σε κάποια ορολογία. Ένα ταξίδι που μπορεί να είναι απλά για λόγους διασκέδασης, θα το δεις κι από άλλο πρίσμα, θα θελήσεις να δεις λίγο και αυτό τον πολιτισμό. Αν, για παράδειγμα, εγώ πάω ένα ταξίδι στη Γερμανία, εφόσον είναι η γλώσσα εργασίας μου δεν θα το δω καθαρά, ωραία, τι ωραία αρχιτεκτονική έχει αυτή η πόλη. Θα ψάξω να βρω και άλλα κομμάτια που θα με βοηθήσουν και στη δουλειά μου. Από εκεί και πέρα τα καθημερινά σου λειτουργικά έξοδα, για παράδειγμα, αν ρωτάτε αυτό, είναι τα βασικά, ένας υπολογιστής, το ίντερνετ, αυτό, τα βιβλία που θα αγοράσεις, τα λεξικά σου…

Και λίγο να αλλάξουμε θέμα. Ποιο πιστεύετε ότι είναι το μέλλον της μετάφρασης εδώ στην Ελλάδα και αν είστε αισιόδοξη;

Πάντα αισιόδοξοι είμαστε, σε όλα τα ζητήματα. Το μέλλον της μετάφρασης στην Ελλάδα εξαρτάται κι απ’ το μέλλον γενικότερα της Ελλάδας, όπως όλοι οι τομείς. Επειδή βλέπω πολλές δράσεις να γίνονται και ευτυχώς γίνονται κι από νεότερους, πιστεύω ότι θα πάνε όλα καλά εν τέλει κι ότι εμείς οι ίδιοι κιόλας θα καταφέρουμε να αναδείξουμε και το επάγγελμά μας, εφόσον θα είμαστε σοβαροί απέναντι στον πελάτη, απέναντι στη δουλειά μας την ίδια. Άρα θέλω να πιστεύω ότι θα πηγαίνουν τα πράγματα όλο και καλύτερα.

Τώρα, όσον αφορά τη σχέση με τη γλώσσα, στη δικιά σας περίπτωση με τις γλώσσες, απ’ τις οποίες μεταφράζετε, ποια είναι αυτή η σχέση με τις γλώσσες αυτές;

Είναι αγάπης. Έχεις την ίδια χαρά όταν μεταφράζεις κάτι με το όπως λαμβάνεις ένα μήνυμα από τον αγαπημένο σου ή την αγαπημένη σου και χαίρεσαι μόνος σου. Δεν την καταλαβαίνει κανένας αυτή τη χαρά και συνήθως δεν τη μοιράζεσαι, γιατί ακούγεται τρελό, αλλά αυτό συμβαίνει. Θέλεις συνέχεια να τη δουλεύεις, να γίνεσαι καλύτερος εσύ, να καταλαβαίνεις όλο και πιο λεπτά νοήματα της γλώσσας αυτής και ψάχνεις να βρεις τρόπους να έρχεσαι συνέχεια σε επαφή μαζί της.

Η σχέση με τους συγγραφείς τους οποίους μεταφράζετε ποια είναι;

Η σχέση αυτή εξαρτάται απ’ τον συγγραφέα, γιατί πολύ απλά κάποιοι δεν είναι εν ζωή, οπότε δεν μπορεί να είναι φυσική η επικοινωνία. Αυτό που κάνεις και οφείλεις να κάνεις σαν μεταφραστής, είναι να αναζητήσεις μόνος σου όσο περισσότερες πηγές μπορείς για τον ίδιο τον συγγραφέα πριν ξεκινήσεις το έργο. Κριτικές, βιογραφικά στοιχεία, όλα αυτά που συνθέτουν μια προσωπικότητα, για να μπορέσεις να μπεις όσο περισσότερο γίνεται στο μυαλό του, να καταλάβεις την ψυχοσύνθεση, ώστε να μπορέσεις να αποδώσεις και το ύφος. Γιατί αν εγώ θεωρώ ότι κάποιος είχε μια ζωή, για παράδειγμα ήταν δημόσιος υπάλληλος, δούλευε σε μια τράπεζα και ήταν βίαιος απέναντι στις συντρόφους του, θεωρώ ότι είναι κάποια στοιχεία που πρέπει να τα λάβω υπόψη μου όταν θα μεταφράζω όλα αυτά.

Ποιο είδος λογοτεχνίας σάς κεντρίζει ιδιαίτερα το ενδιαφέρον;

Ποιο είδος λογοτεχνίας… Εννοείς τώρα μυθιστόρημα, αστυνομικό;

Παιδική, νεανική λογοτεχνία, θέατρο, για παράδειγμα…

Ωραία. Κοίταξε, γενικά εμένα μου αρέσει η ποίηση, να πω την αλήθειά μου. Προς τα εκεί είναι η μεγάλη μου αγάπη. Τελευταία ανακάλυψα χάρη στον κύριο Νικολάου, έναν καθηγητή μου στο Ιόνιο, τη δημιουργική μετάφραση, οπότε αυτό με έφερε σε άλλους δρόμους και είναι πολύ ενδιαφέρων τομέας, αν θέλετε και εσείς να τον δείτε.

Πώς πιστεύετε ότι μπορεί να βελτιωθεί η ποιότητα της μετάφρασης ή αν έχει ήδη βελτιωθεί γενικότερα ως τώρα;

Εννοείς στην Ελλάδα ή προσωπικά;

Και τα δύο… θα ήταν πολύ ενδιαφέρον.

Η ποιότητα της μετάφρασης… Να το σκεφτώ τώρα αυτό. Ναι, καταρχάς ξεκινάει από εμάς τους ίδιους, όπως ξαναείπαμε. Πρέπει εμείς να κάνουμε το καλύτερο δυνατό, να αποδώσουμε στο 100% των δυνατοτήτων μας και ακόμα παραπάνω αν γίνεται. Από εκεί και πέρα και τα ίδια τα ιδρύματα τα πανεπιστημιακά πρέπει να φροντίζουν για να είναι αρωγοί σ’ αυτή την προσπάθεια. Οι καθηγητές μας πρέπει να μας στηρίζουν, όχι μόνο δηλαδή το πανεπιστήμιο σαν φορέας αλλά και οι καθηγητές που είναι αυτοί που ερχόμαστε καθημερινά σε επαφή. Ύστερα εξαρτάται κι απ’ τον πελάτη. Αλλά για να φτάσει ο πελάτης να το κατανοήσει αυτό –και λέγοντας πελάτη εννοούμε τα πάντα, από εκδοτικούς, μεταφραστικά γραφεία, επιχειρήσεις, ιδιώτες, τα πάντα– πρέπει εμείς να το δείξουμε ότι έχουμε μια μετάφραση, η οποία έχει ποιότητα, άρα απαιτείς και κάποια πράγματα παραπάνω.

Τώρα, όσον αφορά τις δυσκολίες της μετάφρασης ποιες είναι κατά τη γνώμη σας αυτές;

Πολλές ώρες δουλειάς. Δηλαδή για τις απολαβές που με ρωτήσατε νωρίτερα, είναι λίγο δυσανάλογο το ποσό που εισπράττεις γιατί δεν δουλεύεις οκτάωρο. Για να πεις ότι είναι καλά χρήματα για ένα οκτάωρο, οκέι. Αλλά μπορεί να δουλεύεις και 16 ώρες την ημέρα γιατί οι προθεσμίες παράδοσης δεν εξαρτώνται από εσένα. Άλλες δυσκολίες; Να είσαι σε επαφή, αυτό, να έχεις συνέχεια σχέση με το αντικείμενό σου.

Έχετε συναντήσει κάποιο συγκεκριμένο πολιτιστικό στοιχείο, η απόδοση του οποίου σας δυσκόλεψε ιδιαίτερα;

Είναι πάντα οι ιδιωματισμοί στις γλώσσες, είναι οι μεταφορές, που πρέπει να προσέξεις μη παρασυρθείς στη σειρά των λέξεων, πώς θα βάλεις τι, γιατί αλλιώς το λέει ο Γερμανός, αλλιώς το λέει ο Έλληνας, ακόμα κι αν έχει παρόμοιες λέξεις. Μετά είναι και πολύ πιο απλά πράγματα, ότι η γραμματική και η σύνταξη μιας ξένης πρότασης δεν είναι ίδια με τη δική σου. Εσύ δεν θέλεις ένα κείμενο το οποίο θα θυμίζει ότι προέρχεται από άλλη χώρα. Θέλεις ένα κείμενο να ακούγεται ελληνικό, άρα τα πάντα πρέπει να τα προσαρμόσεις. Τα ονόματα επίσης είναι μεγάλη κουβέντα. Σε μια μετάφραση που κάνω τώρα απ’ τα γερμανικά έχει ρώσικα ονόματα μέσα. Εκεί πρέπει να ψάξεις να βρεις κάποιον να μιλάει τη γλώσσα, γιατί προσωπικά δεν την μιλάω, να σε βοηθήσει πώς θα τα μεταγράψεις πιθανώς. Θέλεις, δηλαδή, πάντα να έχεις επαφή και με άλλα επαγγέλματα. Μπορεί να έχει ιατρική ορολογία μέσα και να χρειαστείς και τη βοήθεια ενός γιατρού.

Υπάρχει κάποιο συγκεκριμένο παράδειγμα στη ζωή σας, μάλλον ως τώρα στο έργο σας, που σας δυσκόλεψε ιδιαίτερα; Ένα συγκεκριμένο παράδειγμα.

Τι να σου πω τώρα;

Μία λέξη.

Συνήθως δεν έχει να κάνει με τη λογοτεχνία τώρα αυτό που θα σου πω, αλλά επειδή μεταφράζοντας τεχνικά κείμενα ή κείμενα της Ευρωπαϊκής Ένωσης πολλές φορές δεν υπάρχει καθόλου ένας όρος στα ελληνικά, δεν έχει προλάβει να αποδοθεί ή δεν έχει αποδοθεί καθόλου ή, για παράδειγμα, στα ιατρικά κείμενα πολλές φορές «βολεύονται» σε εισαγωγικά με τον αγγλικό όρο. Άρα εσύ πρέπει να μπεις σε μια διαδικασία να κατανοήσεις 100% τον όρο και ύστερα να προτείνεις μια ορολογία που να είναι σύντομη, κατανοητή, εύκολο να τη θυμηθεί κανείς και να την χρησιμοποιήσει στο επάγγελμά του. Δηλαδή συνήθως είναι το πρόβλημα ή με πολλαπλές αποδόσεις ενός όρου ή με κάποια που δεν υπάρχει καθόλου ή δεν υπάρχει αντιστοιχία και άρα πρέπει να δεις πώς θα το πεις.

Γενικά δέχεστε σίγουρα κριτική από κάποιους και πώς την αντιμετωπίζετε αυτή την κριτική;

Είναι πάντα καλοδεχούμενη. Σίγουρα σαν άνθρωπος θέλεις να ακούσεις θετικά σχόλια. Έχεις δουλέψει, έχεις παιδευτεί, θέλεις θετικά. Αυτό δεν σημαίνει ότι ο καθένας δεν έχει την άποψή του, που μπορεί να σου κάνει κάποιος ένα αρνητικό σχόλιο και να έχει μια βάση. Αυτό που κάνεις είναι ότι θα τα ακούσεις, θα τα καταπιείς και θα το θυμάσαι την επόμενη φορά που θα ξεκινήσεις να μεταφράζεις, για να μπορέσεις να κάνεις τη μετάφραση σου έτσι ώστε να τον ικανοποιήσεις και αυτόν.

Ωραία. Ποια είναι η άποψή σας σχετικά με τον νόμο περί πνευματικών δικαιωμάτων;

Και τον μεταφραστή; Γιατί τώρα εδώ προκύπτουν πολλά θέματα.

Κυρίως για τον μεταφραστή και το έργο του.

Εγώ θεωρώ ότι είναι και παιδί του μεταφραστή, γιατί ειδικά στη λογοτεχνική δεν μπορείς να πεις ότι μεταφράζεις ορολογία άρα αυτά είναι και τέλος. Έχεις βάλει κι εσύ μέσα το δικό σου κομμάτι. Από εκεί και πέρα εννοείται ότι ο πρώτος λόγος ανήκει στον δημιουργό. Τώρα, αυτό δεν είμαι η αρμόδια να το απαντήσω, γιατί προκύπτουν νομικά θέματα και δεν θα ήθελα να πω κάτι που θα είναι ανακριβές.

Όσον αφορά την επιμέλεια, θεωρείτε ότι είναι απαραίτητη;

Απαραίτητη. Τελεία, θαυμαστικό, ό,τι θέλετε. Εννοείται. Και μην παρεξηγείται κανείς, η επιμέλεια δεν έχει τον ρόλο του να βρει τι λάθη έκανες εσύ σαν μεταφραστής και να σου πει πωπω αυτό δεν το έκανες σωστά. Είναι ένα καθαρό μάτι. Θα δει το έργο σου με μια χρονική απόσταση, χωρίς να έχει μπερδευτεί μ’ όλα αυτά που εσύ έχεις μπερδευτεί μεταφράζοντάς το. Είναι, όχι απλά καλοδεχούμενη, είναι για μένα υποχρεωτική και θα έπρεπε να έχει μεγαλύτερο ρόλο στην Ελλάδα απ’ ό,τι έχει στον εκδοτικό χώρο.

Επηρεάζεστε από κάποιον κατά την επιλογή του τίτλου;

Συνήθως εσύ προτείνεις έναν τίτλο στον εκδότη. Από εκεί και πέρα μπορεί να επέμβει ένα τμήμα μάρκετινγκ. Δηλαδή δεν εξαρτάται από εσένα. Εσύ προτείνεις έναν τίτλο και τον στηρίζεις με κάποια επιχειρήματα με βάση τη μετάφραση, αλλά μπορεί να κρίνει ο εκδοτικός ότι δεν θα ακουμπήσει το ελληνικό αγοραστικό κοινό ο τίτλος, οπότε αυτός λίγο θα προσαρμοστεί.

Και, νομίζω, τελευταία ερώτηση: ποια είναι η σχέση σας γενικότερα με τους εκδοτικούς οίκους ή με κάποιον εκδότη συγκεκριμένα;

Τι εννοείς τώρα; Αν είναι καλή; Αν έχω καλή εντύπωση;

Ναι. Το πώς έχετε συνεργαστεί.

Προσωπικά έχω καλή εντύπωση. Ακούω βέβαια πολλά άσχημα σχόλια. Ακούω για εκδοτικούς που δεν πληρώνουν, χρωστάνε δεδουλευμένα χρόνων και πολλών χιλιάδων ευρώ σε μεταφραστές. Δεν έχουν όλοι οι εκδοτικοί την ίδια αντιμετώπιση, οπότε πρέπει κι εσύ να είσαι επιφυλακτικός και πριν ξεκινήσεις μια συνεργασία πάντα να την ελέγχεις, συζητάς με κάποιον που ίσως έχει συνεργαστεί στο παρελθόν να δεις πώς ήταν ο εκδότης, σου άφηνε χώρο να δουλέψεις, ήτανε καλός στις πληρωμές του; Όλα παίζουν τον ρόλο τους.

Σας ευχαριστούμε πάρα πολύ.

Εγώ ευχαριστώ.