Κωνσταντίνος Παλαιολόγος

Ήταν όνειρο ζωής σας να γίνετε μεταφραστής;

Όχι, με την έννοια ότι, αυτό που λένε μερικοί, από μικρός ήθελα, όχι. Απλώς κάποια στιγμή έγινε ανάγκη. Κι αυτό έγινε στη Γρανάδα. Στη Γρανάδα – τώρα το εξηγώ έτσι, εκείνη την εποχή απλώς άρχισα να μεταφράζω με τη δικαιολογία ότι θέλω κάποια πράγματα που έχω διαβάσει εγώ να τα διαβάσουν και οι φίλοι μου, κάποια διηγήματα, κάποια τέτοια. Τώρα, όμως, εκ των υστέρων λέω ότι, επειδή είχα μείνει πάρα πολλά χρόνια στη Γρανάδα και ερχόμουνα πολύ λίγο στην Ελλάδα, ότι ήταν μάλλον μια ανάγκη να ξαναβρώ τα ελληνικά μου. Αλλά αυτό μπορεί να είναι πολύ ψαγμένη απάντηση και να μην έχει καμία σχέση με την πραγματικότητα.

Πριν αρχίσετε να μεταφράζετε τι εικόνα είχατε για τη μετάφραση; Άλλαξε αυτή μετά, όταν γίνατε επαγγελματίας;

Τι εικόνα είχα για τη μετάφραση; Λοιπόν, θα πω ότι είχα την εικόνα που έχει ο μέσος αναγνώστης, έτσι όπως τη φαντάζομαι εγώ. Δηλαδή ότι δεν θυμάμαι κανένα όνομα μεταφραστή, ότι πίστευα ότι τα βιβλία μεταφράζονται έτσι κάπως με έναν τρόπο θαυματουργό, αλλά – εντάξει, όχι τόσο πολύ. Πάντως η αλήθεια είναι ότι με τη μετάφραση ως διαδικασία και ως αυτό: πώς ένα βιβλίο από γερμανικά, από τα ιταλικά έρχεται στα ελληνικά δεν το είχα πολυβασανίσει το θέμα.

Κι όταν γίνατε επαγγελματίας άλλαξε αυτή η εικόνα;

Ε, ναι, βέβαια. Ε, βέβαια, άλλαξε πάρα πολύ, γιατί πια αρχίζεις και βλέπεις όλη τη διαδικασία, κινείσαι ανάμεσα σε μεταφραστές, συνέχεια συζητάς αυτά τα θέματα, οπότε, εντάξει, είναι διαφορετικό.

Έχετε κάποιον μεταφραστή που θαυμάζετε; Σαν πρότυπο;

Όχι. Αλλά έχω πάρα πολλούς μεταφραστές που μου αρέσει η δουλειά τους. Εκτός απ’ τα ισπανικά, ας πούμε τον Καλοκύρη ή τον Κυριακίδη ή τον Πρατσίνη, όπως, ας πούμε, ο Γιώργος ο Μπλάνας, απ’ τα αγγλικά που μεταφράζει, υπάρχουν συγγραφείς –συγγραφείς είναι κι αυτοί–, υπάρχουν μεταφραστές που μου αρέσει να τους διαβάζω.

Και πώς νιώθετε όταν μεταφράζετε ένα έργο;

Εγώ είμαι ένας μεταφραστής που έχει την πολυτέλεια να επιλέγει συνήθως τα βιβλία. Οπότε περίπου το 80% των βιβλίων που έχω μεταφράσει είναι δικές μου επιλογές. Άρα είναι βιβλία που μ’ άρεσαν κι έτσι μπαίνω σε μια διαδικασία που την έχω επιλέξει. Εντάξει, δεν τελειώνουν πάντα ήρεμα αυτές οι καταστάσεις. Πάρα πολλές φορές μπορεί να βαρεθείς ένα βιβλίο, μπορεί να βαρεθείς έναν συγγραφέα ή να ανακαλύψεις στην πορεία ότι δεν σ’ άρεσε τελικά πάρα πολύ, γιατί άλλη η ανάγνωση που κάνεις ως μεταφραστής και άλλη η ανάγνωση που κάνεις ως αναγνώστης που μερικές φορές περνάς και μερικές σελίδες πιο γρήγορα.

Τι νιώθετε ότι σας προσφέρει η μετάφραση;

Ισορροπία. Ισορροπία. Μ’ αρέσει πάρα πολύ. Αυτή η σχέση που έχω με την Ισπανία και με την ισπανική γλώσσα είναι μια σχέση ζωής. Θέλω να πω ότι πια θεωρώ την Ισπανία δεύτερη πατρίδα μου. Οπότε η μετάφραση είναι αυτό που ενώνει αυτούς τους δύο πολιτισμούς. Αυτό που έλεγα παλιά ότι κάποιοι φίλοι μου θέλω κάτι να διαβάσουν που να το μοιραστούμε; Ε, αυτό πια έχει γίνει πολύ γενικότερο. Δηλαδή κάποιοι Έλληνες να διαβάσουν κάτι. Ή και αντίστροφα όταν μεταφράζω, κάποιοι Ισπανοί να διαβάσουν κάτι που εμένα μου αρέσει στα ελληνικά.

Εκτός από μεταφραστής είστε και συγγραφέας;

Είμαι συγγραφέας δοκιμίων. Και έχω γράψει και μερικά λογοτεχνικά πράγματα που έχουνε βγει. Τα περισσότερα τα έχω γράψει στα ισπανικά, τα λογοτεχνικά, έχουν εκδοθεί σε διάφορα περιοδικά, αλλά, εντάξει, αυτά είναι αμαρτήματα πολύ ακόμα… Δεν ξέρω. Όχι, δεν θα έλεγα ότι είμαι συγγραφέας λογοτεχνίας.

Κάτι άλλο τώρα. Ανήκετε σε κάποια ένωση μεταφραστών;

Όχι. Αλλά μην το πείτε πουθενά, γιατί…

Θα μείνει μεταξύ μας. Πέρα από τη μετάφραση, ωστόσο, ασχολείστε και με κάτι άλλο;

Ναι, αυτή είναι η δεύτερη πολυτέλεια. Δηλαδή, ήθελα να πω πριν ότι η μία πολυτέλεια είναι ότι μεταφράζεις πράγματα που σ’ αρέσουν και γιατί την έχεις αυτή την πολυτέλεια; Γιατί έχεις την πολυτέλεια να ζεις από κάτι άλλο. Οπότε εγώ ζω από τη διδασκαλία, άρα μπορώ να πω όχι σε ένα βιβλίο που δεν μ’ αρέσει.

Ωστόσο είστε ικανοποιημένος με τις απολαβές από τη μετάφραση; Γενικότερα;

Όχι, όχι, αλλά η αλήθεια είναι ότι πάρα πολλά πράγματα, λόγω χαρακτήρος, μπαίνω και τα κάνω ακόμα και δωρεάν, κακώς ίσως μερικές φορές, γιατί χαλάς την πιάτσα, αλλά μερικά πράγματα μ’ ενδιαφέρει να γίνουν κι έτσι δεν δίνω μεγάλη σημασία στις απολαβές. Ας πούμε, έχω υπογράψει σε εκδοτικό οίκο συμφωνία να μην πληρωθώ από τον εκδοτικό οίκο και να πληρωθώ από τη χώρα – στη συγκεκριμένη περίπτωση ήταν απ’ τα καταλανικά που μετέφραζα, οπότε αν με πλήρωναν οι Καταλανοί να πληρωνόμουν, αλλιώς όχι. Ε, αυτά δεν είναι και πολύ επαγγελματικά πράγματα. Γι’ αυτό λέω ότι αυτά τα κάνεις όταν έχεις μερικές ασφαλιστικές δικλείδες και μερικά αλεξίπτωτα που θα σε συγκρατήσουν. Αν είσαι μεταφραστής που ζεις απ’ αυτό –και τώρα τελευταία όλο και περισσότεροι το κάνουν και μ’ αρέσει αυτό– ε, μοιραία θα δράσεις αλλιώς.

Και τι ιδιαίτερες ανάγκες πιστεύετε ότι έχει ένας μεταφραστής; Δηλαδή αυτό το εισόδημα πού το ξοδεύει;

Α, δεν το ‘χω σκεφτεί αυτό. Ξέρω ‘γω; Του χαρίζουνε βιβλία, οπότε δεν πρέπει ν’ αγοράζει βιβλία, φαντάζομαι. Δεν ξέρω. Δεν το ‘χω σκεφτεί. Αν –να, τώρα, ας πούμε, με συλλαμβάνεις αδιάβαστο– αν κάνω μια δεύτερη σκέψη, θα έλεγα ότι οι περισσότεροι μεταφραστές που ξέρω ταξιδεύουνε πολύ. Αυτό. Άρα για να ταξιδεύουν, κάτι θα παίρνουν, δεν ξέρω. Εντάξει, ταξιδεύουν και σε διάφορα κέντρα, σπίτια μετάφρασης, οπότε έχουν κι αυτή τη δυνατότητα.

Είστε αισιόδοξος για το μέλλον της μετάφρασης στην Ελλάδα;

Α, όχι, ούτε αισιόδοξος ούτε απαισιόδοξος. Καταρχήν αυτό δεν πρόκειται να τελειώσει. Παρά την κρίση δε, η λογοτεχνική μετάφραση δεν έχει πέσει πολύ. Έχει αλλάξει όμως γλώσσες. Δηλαδή, ας πούμε, τα ισπανικά πέσαν πάρα πολύ. Αντίθετα ανέβηκαν τα νορβηγικά, τα σουηδικά που συζητάγαμε πριν, τα δανέζικα. Αλλά τα βιβλία τα λογοτεχνικά που μεταφράζονται κάθε χρόνο στην Ελλάδα δεν έχουν υποστεί τρομερή μείωση λόγω κρίσης. Άρα μερικές φορές μάλιστα, επειδή παρακολουθώ την αγορά, αναρωτιέμαι κάποια βιβλία γιατί έχουνε βγει. Άρα για να βγαίνουν είτε υπάρχει αναγνωστικό κοινό που τα στηρίζει –αμφίβολο– είτε υπάρχουν επιχορηγήσεις που τα στηρίζουν κι έτσι… Άρα δεν είναι ζήτημα αισιοδοξίας ή απαισιοδοξίας, η αγορά σ’ αυτό τον τομέα θα κινείται. Τώρα σε κάποιες περιπτώσεις θα είναι καλά τα πράγματα σε κάποιες άλλες θα είναι χειρότερα.

Μάλιστα. Οκέι. Τώρα, ποια είναι η σχέση σας με τη γλώσσα-πηγή;

Με τα ισπανικά και τα καταλανικά. Κυρίως με τα ισπανικά, γιατί τα καταλανικά είναι πιο πρόσφατα. Είναι αυτό που είπα πριν. Ήταν ένας έρωτας, ήταν μια επιλογή να πάω να ζήσω εκεί, είναι μια χώρα που μ’ αρέσει, που είναι η δεύτερη πατρίδα μου και που διαβάζω πάρα πολύ τη λογοτεχνία της, όχι μόνο τη δικιά της, αλλά και ό,τι έχει γραφτεί στην ισπανική γλώσσα από τη Λατινική Αμερική. Οπότε είναι μια πολύ έντονη σχέση και έχω επενδύσει πολύ στο να μελετήσω και να γράψω περί ισπανικής και λατινοαμερικάνικης λογοτεχνίας. Είναι δηλαδή το κύριο επάγγελμά μου αυτό.

Να περάσουμε τώρα στη λογοτεχνική μετάφραση. Είπατε πριν ότι είχατε τη δυνατότητα να επιλέξετε στις περισσότερες περιπτώσεις τι θα μεταφράσετε. Οπότε ποια είναι η σχέση σας με τους συγγραφείς τους οποίους μεταφράζετε;

Τους περισσότερους συγγραφείς που μεταφράζω κάποια στιγμή τους έχω γνωρίσει. Κάποιους, τους περισσότερους, πριν αρχίσει η διαδικασία της μετάφρασης, κάποιους άλλους στην πορεία, όταν ήταν βιβλία που μου δίναν εκδοτικοί οίκοι. Είναι όλοι πάρα πολύ χαρούμενοι που μεταφράζονται στα ελληνικά για έναν λόγο που δεν έχει να κάνει με τα οικονομικά της συμφωνίας, γιατί τα ελληνικά δεν είναι μια γλώσσα που θα τους προσφέρει και πολλά κέρδη. Αλλά επειδή οι περισσότεροι έχουν μια παιδεία, έχουνε μάθει κάποια στιγμή, έχουν σπουδάσει κάποια στιγμή αρχαία ελληνικά, τους κολακεύει να μεταφραστεί ένα έργο τους στα ελληνικά. Και η συντριπτική πλειοψηφία βοηθάει πάρα πολύ. Βοηθάει πάρα πολύ με απαντήσεις σε ερωτήσεις που τους κάνεις, με διευκρινίσεις, ακόμα και με αλλαγές σε βιβλία.

Οπότε συνεργάζεστε στη διάρκεια της μετάφρασης;

Μόνο μια φορά είχα πρόβλημα. Μόνο μια φορά είχα πρόβλημα μ’ έναν συγγραφέα που αρνήθηκε να εμφανιστεί. Και, αν σκεφτεί κανείς ότι έχω μεταφράσει γύρω στα 50-55 βιβλία, 30-35 συγγραφέων, το ποσοστό είναι ανύπαρκτο.

Και ποιο είδος λογοτεχνίας σας κεντρίζει περισσότερο το ενδιαφέρον;

Το διήγημα. Αυτό το ‘χω ξεκάθαρο. Το διήγημα και ακόμα περισσότερο τα τελευταία χρόνια το μικροδιήγημα. Δηλαδή ιστορίες που δεν ξεπερνούν τις διακόσιες λέξεις και που έχει τρομερή παράδοση αυτό το πράγμα στην ισπανική…

Για ποιο λόγο;

Α, μου αρέσει. Καταρχήν, όχι τώρα, αλλά πάντα, με προβληματίζει όταν κάποιος γράφει ένα μυθιστόρημα χίλιες σελίδες, χίλιες διακόσιες σελίδες. Δηλαδή μια χαρά κάνει αυτός και το γράφει, αλλά εγώ έχω μια καχυποψία, λέω: αυτός ο άνθρωπος πιστεύει ότι έχει κάτι να πει και να κρατήσει το ενδιαφέρον. Πώς κάνει ένας μια θεατρική παράσταση και λέει 24 ώρες; Αυτό το βρίσκω ότι είναι κατά βάση εγωιστικό, πάρα πολύ. Προτιμώ, λοιπόν, τη σπιρτάδα των σύντομων κειμένων. Αυτό.

Πώς πιστεύετε ότι μπορεί να βελτιωθεί η ποιότητα της μετάφρασης;

Αυτό εγώ που είμαι και κάποιας ηλικίας το έχω δει να γίνεται. Δηλαδή δεν υπάρχει καμία σχέση μεταξύ των αναγνωσμάτων, των μεταφρασμάτων που διαβάζαμε τη δεκαετία του ’70 με αυτά που διαβάζουμε σήμερα. Δηλαδή οι μεταφραστές απέχουνε παρασάγγας από αυτό που ήταν κάποτε. Είναι άνθρωποι που πια ξέρουν τη γλώσσα, είναι άνθρωποι που μεταφράζουν από τη γλώσσα κι όχι από ενδιάμεσες γλώσσες και κυρίως είναι άνθρωποι που έχουν άλλα μέσα. Δηλαδή εγώ έχω γνωρίσει, επειδή δουλεύω σε βιβλιοπωλεία απ’ τα τέλη της δεκαετίας του ’70, έχω γνωρίσει μεταφραστές –που κι εγώ τα πρώτα μου βιβλία έτσι τα ‘βγαλα– που δεν είχανε ίντερνετ, που δεν είχανε λεξικά, ήταν άλλου είδους. Δηλαδή εγώ τώρα θέλω να μάθω τι συμβαίνει κάποια στιγμή στη Λίμα, γιατί μεταφράζω ένα περουβιάνικο μυθιστόρημα κι έχω εβδομήντα πηγές. Δηλαδή έψαχνα προχθές ένα εστιατόριο, έχω φωτογραφίες, έχω το μενού. Ε, αυτό πριν τριάντα χρόνια θα ‘ταν ένας εξισωτικός προορισμός δεν θα ‘ξερα ούτε τα φαγητά, ούτε τον δρόμο, δεν θα ‘χα καμία εικόνα. Είναι τελείως διαφορετικό. Και τα μέσα, αλλά και οι άνθρωποι. Έχουνε πια σπουδάσει, είναι άνθρωποι που ασχολούνται με άλλο τρόπο… Έχω γνωρίσει μεταφραστές καλούς και κακούς και στις δύο περιόδους. Είναι άσχετο αυτό με το αν είναι καλός ή… Αλλά είναι πολύ περισσότεροι οι καλοί μεταφραστές πια στις μέρες μας.

Ποιες είναι οι δυσκολίες μιας μετάφρασης;

Ποιες είναι οι ευκολίες μιας μετάφρασης; Δεν ξέρω. Οι δυσκολίες μιας μετάφρασης είναι πάρα πολλές. Δηλαδή κάθε βιβλίο, κάθε καινούργιο κείμενο που μεταφράζεις έχει τις δικές του. Άρα αυτό είναι μια πρώτη δυσκολία και η πρώτη πρόκληση, ότι κάθε φορά αρχίζεις σχεδόν απ’ το μηδέν. Γιατί, εντάξει, έχεις μια εμπειρία, γράφεις χιλιόμετρα, αλλά κάθε καινούργιο βιβλίο είναι μια καινούργια σχέση και έχει τις δικές τις δυσκολίες. Οπότε δεν θα μπορούσα να απαντήσω σ’ αυτή την ερώτηση, παρά μόνο λέγοντας αυτό: ότι δεν βλέπω πολλές ευκολίες σε μια μετάφραση.

Έχετε στο μυαλό σας κάποιο παράδειγμα για κάποιο πολιτισμικό στοιχείο, για παράδειγμα, που σας δυσκόλεψε ιδιαίτερα να το αποδώσετε;

Ναι, ναι, ναι! Αυτό, εντάξει, πάρα πολύ. Αλλά το πιο χαρακτηριστικό, μια που μιλάγαμε για τη Γρανάδα, στη Γρανάδα και σε μερικές περιοχές της Ανδαλουσίας, επειδή δεν είχαν θέρμανση τα σπίτια, είχαν εφεύρει ένα μέσο θέρμανσης, το οποίο είναι καταπληκτικό, το είχα και εγώ στο σπίτι μου στη Γρανάδα. Είναι ένα στρογγυλό τραπέζι, με μια κουβέρτα που φτάνει μέχρι το πάτωμα, κι από κάτω είχε παλιά ένα μαγκάλι με κάρβουνο και τώρα έχει μια ηλεκτρική σόμπα. Αυτό το λένε «brasero», έτσι; Λοιπόν, αυτό είναι το κέντρο του σπιτιού σε όλες αυτές τις περιοχές που μιλάμε. Δηλαδή τι σημαίνει αυτό; Στη Γρανάδα μπορεί να φτάσει η θερμοκρασία -11. Αυτοί σου λένε «Είναι νότος εδώ, δεν έχουμε ανάγκη από καλοριφέρ». Όταν λοιπόν χωθείς κάτω απ’ το brasero, πάρεις την κουβερτίτσα σου δεν υπάρχει περίπτωση να πας πουθενά αλλού, ούτε στην τουαλέτα δεν πας, γιατί υπάρχει μια διαφορά γύρω στους 25 βαθμούς θερμοκρασίας. Κι αυτό το έχω ζήσει και είναι ειλικρινές. Όταν, λοιπόν, κάποια στιγμή σε ένα διήγημα μου έτυχε η λέξη «brasero», δηλαδή δεν γίνεται να το μεταφράσεις, κακά τα ψέματα. Δεν θυμάμαι πώς το ‘πα: «σόμπα», κάπως αλλιώς; Αλλά την εικόνα τη χάνεις. Πρέπει να βάλεις υποσημειώσεις κι εγώ είχα πει ότι δεν θα βάλω υποσημείωση. Αλλά αυτό συμβαίνει με τα ισπανικά και με συγκεκριμένες λέξεις. Ας πούμε οι Ισπανοί έχουνε τη λέξη «desamor», που δεν είναι προφανώς το «amor», ο έρωτας, δεν είναι το «odio», το μίσος, είναι όταν σου περνάει ο έρωτας. Ε, αυτό είναι μια δύσκολη λέξη. Στηρίζεται μια ολόκληρη φιλοσοφία. Ή ο Λόρκα [Lorca] έγραφε για το περίφημο «duende», που είναι ξωτικό, αλλά που στην ουσία είναι αυτό που οι Ανδαλουσιάνοι λένε ότι ξεχωρίζει τους ανθρώπους που είναι μέτριοι από αυτούς που έχουνε αστέρι, δηλαδή που τους βλέπεις, και μπορεί να είναι υδραυλικός ή χορευτής ή ταυρομάχος και να έχει κάτι που λάμπει. Ε, αυτές είναι λέξεις που δύσκολα… Αλλά εντάξει. Φαντάζομαι ότι γίνεται και με τα ελληνικά.

Κι εγώ το ίδιο. Πώς αντιμετωπίζετε την κριτική απέναντι στο έργο σας;

Εντάξει, τώρα υπάρχει μια πολιτικά ορθή απάντηση που θα πει ότι «Α! Είναι καταπληκτική και ακόμα και αρνητική να ‘ναι σε οδηγεί…». Η αλήθεια είναι ότι ένα απ’ τα προβλήματα, ένα απ’ τα θέματα, από τις συνθήκες του επαγγέλματος του μεταφραστή είναι ότι είναι εκτεθειμένος. Είναι εκτεθειμένος στην κριτική. Είναι όπως είναι ένας ηθοποιός, ένας ποδοσφαιριστής ή ένας συγγραφέας. Δηλαδή έχει να κάνει με το κοινό, άρα οποιοσδήποτε μπορεί να… Αυτό είναι δύσκολο. Αυτό είναι δύσκολο να το διαχειριστείς. Βέβαια από την άλλη δεν είναι και πάρα πολύ διαδεδομένη η κριτική της μετάφρασης στην Ελλάδα και δεν θα θεωρήσω ως κριτική διάφορες φράσεις έτσι τύπου «ρέουσα μετάφραση» ή οτιδήποτε. Άρα ναι, θεωρώ ότι ψήλωσα είκοσι πόντους όταν έκανε ο Κωστής Παπαγιώργης μια θετική κριτική για μένα. Αν είχε κάνει μια αρνητική κριτική για μένα θα είχα ανοίξει μια τρύπα να κρυφτώ. Σε επηρεάζει πάρα πολύ η κριτική και μερικές φορές στην Ελλάδα είμαστε ειδικοί στο να κάνουμε κακοπροαίρετες κριτικές. Αυτό είναι πολύ δύσκολο να το αντέξει κάποιος.

Και να περάσουμε σε έναν άλλο τομέα: στα πνευματικά δικαιώματα. Θεωρείτε ότι εφαρμόζεται ο νόμος περί πνευματικών δικαιωμάτων στον τομέα της μετάφρασης;

Όχι, όχι, όχι. Όχι, και σ’ αυτό φταίμε όλοι. Τις προάλλες είχαμε ένα στρογγυλό τραπέζι εδώ στη Θεσσαλονίκη γι’ αυτό το θέμα. Υπήρχε και εκπρόσωπος από την Ισπανία. Απ’ την Ισπανία, θέλω να πω, όχι απ’ τη Νορβηγία ή από τη Σουηδία. Ε, η περιγραφή του τοπίου στην Ισπανία απέχει από το δικό μας σαν να μιλάμε για διαφορετικό κόσμο. Φαντάσου πώς θα ήτανε δηλαδή να ερχότανε στην κουβέντα κάποιος από μια χώρα απ’ αυτές που προαναφέραμε. Φταίμε όλοι. Είναι ένα συνάφι το δικό μας που μερικές φορές αντιμετωπίζει με ελιτίστικο τρόπο τα πράγματα και δεν τον ενδιαφέρουν τα ψιλά γράμματα στα συμβόλαια με αποτέλεσμα να υπογράφουμε ό,τι μας δίνουν. Και μερικές φορές να μην υπογράφουμε τίποτα.

Και όσον αφορά την επιμέλεια; Θεωρείτε ότι είναι απαραίτητη;

Απαραίτητη, απαραίτητη, απαραίτητη! Απαραίτητη σε σημείο που αν δεν την κάνει ο εκδότης να πρέπει να βρεις εσύ τρόπο να γίνει. Δεν νοείται να βγει βιβλίο χωρίς να το ‘χει δει τουλάχιστον άλλο ένα μάτι. Όχι βιβλίο, ούτε λίστα για τα ψώνια.

Οπότε αυτό είναι κάτι που εφαρμόζετε γενικά.

Έχω αγγαρέψει χιλιάδες ανθρώπους.

Κι όσον αφορά την επιλογή του τίτλου; Ποιος αποφασίζει γι’ αυτό όταν μεταφράζετε ένα βιβλίο;

Συνήθως αποφασίζω εγώ. Συνήθως αποφασίζω εγώ και –τώρα δεν μου ‘ρχεται καμιά κραυγαλέα περίπτωση που να αποφάσισε κάποιος άλλος–, αλλά εγώ είμαι και μανιακός με τους τίτλους. Δηλαδή αν δεν έχω τίτλο, δεν δουλεύω. Είτε είναι δικό μου το κείμενο είτε είναι άλλου. Μετά μπορεί να αλλάξει, να αποδειχτεί ότι ήτανε βλακεία ο τίτλος, ότι ήταν λάθος, ότι δεν είχα φτάσει μέχρι το τέλος και δεν ήξερα τι θα συμβεί, αλλά αν δεν έχω τίτλο δεν μπορώ να προχωρήσω. Οπότε την επιλογή μου την υπερασπίζομαι μετά. Είναι πολύ σημαντικό κομμάτι ο τίτλος.

Ωραία. Σας ευχαριστούμε πάρα πολύ

Εγώ! Εγώ! Να ‘στε καλά.

Και καλή συνέχεια.