Ιφιγένεια Μποτουροπούλου

Καλησπέρα, κυρία Μποτουροπούλου.

Καλησπέρα.

Χαιρόμαστε πάρα πολύ που σας έχουμε σήμερα μαζί μας και που μπορούμε να σας πάρουμε συνέντευξη.

Η χαρά είναι επίσης δική μου.

Θα ήθελα να σας ρωτήσω αρχικά: ήτανε όνειρο ζωής να ασχοληθείτε με τη μετάφραση;

Συνέβη το εξής: όταν ήμουν παιδί είχα μια μαμά, η οποία αντί να μας διηγείται παραμύθια, μας διηγόταν την Ευγενία Γκραντέ, τους Αδελφούς Καραμαζώφ… και εγώ της ζήτησα να μάθω γαλλικά σε ηλικία έξι ετών για να μπορώ να τα διαβάζω μόνη μου. Έτσι, λοιπόν, αφενός έμαθα γαλλικά πολύ νωρίς και αφετέρου η μετάφραση ήταν όντως η μεγάλη μου αγάπη. Βέβαια έγινα στη συνέχεια κάτι άλλο, έγινα καθηγήτρια στο πανεπιστήμιο και δίδασκα Ιστορία Πολιτισμού. Αλλά δεν έπαψα ποτέ να ασχολούμαι με τη μετάφραση όλα αυτά τα χρόνια.

Η εικόνα που είχατε για τη μετάφραση πριν ασχοληθείτε μ’ αυτή έχει αλλάξει τώρα;

Ναι. Εκείνο που μπορώ να πω με μεγάλη σιγουριά είναι ότι σήμερα γίνονται πολύ πιο συγκροτημένες μεταφράσεις. Δηλαδή βλέπω διαφορά σε ένα κλασικό έργο που είχε μεταφραστεί, ας πούμε, στη δεκαετία του ‘50 και πώς μεταφράζεται σήμερα. Είναι πολύ καλύτερες οι σημερινές μεταφράσεις. Επίσης εκείνο που μ’ αρέσει είναι ότι οι μεταφραστές συμπληρώνουν είτε επίμετρο είτε μια βιβλιογραφία είτε μια βιογραφία του συγγραφέα και πιστεύω ότι αυτό είναι ένα συν στα βιβλία της μετάφρασης.

Όταν μεταφράζετε κάποια έργα πώς αισθάνεστε; Σας αρέσει ταυτόχρονα ή το κάνετε απλά επειδή είναι η δουλειά σας;

Όχι, έχω την τύχη να μεταφράζω επειδή το αγαπώ. Και εκείνο που άθελά μου μου συμβαίνει είναι ότι μπαίνω πάρα πολύ μέσα στην ιστορία και μου έτυχε σε ένα βιβλίο που μετέφρασα τελευταία που είναι μια κακοποίηση γυναίκας, να βλέπω εφιάλτες το βράδυ στον ύπνο μου, δηλαδή είχα μπει τόσο πολύ στην ιστορία που πια την είχα κάνει προσωπική μου υπόθεση! Ναι, νομίζω ότι είσαι πάρα πολύ κοντά στην ιστορία που μεταφράζεις, γιατί αλλιώς δεν θα μπορέσεις και να κάνεις και μια καλή μετάφραση.

Αυτό είναι κι αυτό που απολαμβάνετε, δηλαδή.

Το απολαμβάνω πολύ. Και αυτές οι δυσκολίες της μετάφρασης, που είναι απίστευτες σε πολλές περιπτώσεις, είναι ένα στοίχημα με τον εαυτό μας και με όλο το background των γνώσεων που έχουμε και, επιπλέον, μαθαίνεις και πράγματα. Αναγκάζεσαι πολλές φορές να μάθεις πράγματα που δεν τα ξέρεις. Ακόμη και σε μια μεγάλη ηλικία, έτσι, όπως είμαι εγώ. Μαθαίνω ακόμα πράγματα μεταφράζοντας ένα βιβλίο.

Συνεπώς υπάρχει πάντα κάτι να βρίσκετε, κάτι καινούργιο.

Ναι, και για τον μεταφραστή νομίζω ότι αυτό είναι ένα πολύ σπουδαίο κεφάλαιο και σε κάνει να είσαι πολύ ταπεινός, να διαπιστώνεις κάθε στιγμή ότι υπάρχουν πράγματα που δεν τα γνωρίζεις και μ’ αυτό το σκεπτικό πρέπει να ξεκινάει κανείς τη δουλειά του, ότι θα κάνω μια μετάφραση, θα βάλω όλες μου τις δυνάμεις, θα βάλω όλες μου τις γνώσεις, και θα μάθω και πράγματα.

Μια συνεχής πρόκληση δηλαδή.

Ναι, είναι μια συνεχής πρόκληση και μια μεγάλη ευχαρίστηση όταν αυτό το βιβλίο έχει ένα αντίκρυσμα στο κοινό και γίνεται αποδεκτή και η μετάφραση και πια σου λένε ότι δεν είχα την αίσθηση ότι διάβαζα ένα μεταφρασμένο βιβλίο. Αυτό είναι το μεγαλύτερο «compliment».

Εκτός από μεταφράστρια, έχετε ασχοληθεί με τη συγγραφή κάποιου δικού σας έργου;

Έχω γράψει βιβλία για τη δουλειά μου ως καθηγήτριας. Ναι. Ο συγγραφέας με τον οποίο ασχολούμαι είναι ο Ερνέστ Ρενάν [Ernest Renan] και υπάρχει ένα σπίτι στη Βρετάνη στο οποίο έζησε και επειδή έγινε σαν –πώς να πω;– σαν ένα κέντρο διερχομένων, διανοουμένων στην εποχή του και στη συνέχεια αυτό το σπίτι έγινε και σπίτι διερχομένων της εποχής του Ψυχάρη, γιατί ήταν ο γαμπρός του Ρενάν, και πέρασαν πολλοί διάσημοι Έλληνες από εκεί, έκατσα, λοιπόν, και έγραψα την ιστορία αυτού του σπιτιού. Είναι το τελευταίο μου συγγραφικό έργο, μπορώ να πω.

Ποιο είναι το είδος λογοτεχνίας που σας αρέσει περισσότερο να μεταφράζετε;

Λοιπόν, στα νιάτα μου μετέφρασα ψυχανάλυση. Αυτό το έκανα κυρίως για να αναμετρηθώ με τις δυνάμεις μου και γιατί ήταν μια δουλειά που μου την προτείνανε, αναμετρήθηκα, τα κατάφερα… Όμως, προτιμώ τη λογοτεχνία και μ’ αρέσουνε τα βιβλία από τα οποία περνάει και ένα μήνυμα. Δηλαδή δεν θα με ενδιέφερε ένα βιβλίο, μια αισθηματική, απλή ιστορία. Μ’ αρέσουν τα μυθιστορήματα που έχουνε κι ένα μήνυμα. Κοινωνικό, πολιτικό… Ναι.

Κάποια άλλη απασχόληση εκτός της μετάφρασης έχετε; Είπατε ήδη ότι ήσασταν στον χώρο του πανεπιστημίου.

Ναι, τέλειωσα την καριέρα μου την πανεπιστημιακή, συνεχίζω όμως να διδάσκω στα μεταπτυχιακά ως ομότιμη καθηγήτρια, γιατί υπάρχει έλλειψη καθηγητών στα πανεπιστήμια, έχω τη μετάφραση και επίσης συμμετέχω σε ένα ευρωπαϊκό πρόγραμμα, στο Παρίσι, στο Εθνικό Κέντρο Ερευνών της Γαλλίας, όπου γίνεται από μια διεθνή ομάδα επιστημόνων αποκατάσταση χειρογράφων του Ερνέστ Ρενάν. Γιατί είναι γραμμένα με μολύβι και σβήνουνε σιγά-σιγά και υπάρχει μια συνεργασία της Bibliothèque nationale που έχει τα χειρόγραφα με το CNRS [σ.σ. Εθνικό Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών της Γαλλίας] που διαθέτει τους ερευνητές και τα πληρώνει ο Δήμος του Παρισιού και μεταγράφουμε τα χειρόγραφα τα οποία θα ανέβουν ψηφιοποιημένα στη Bibliothèque nationale. Αυτές είναι οι απασχολήσεις μου.

Ανήκετε σε κάποια επαγγελματική ένωση μεταφραστών;

Όχι, δεν ανήκω.

Για τις απολαβές του επαγγέλματος τι θα λέγατε;

Θα έλεγα ότι είχα την τύχη μέχρι τώρα να πάρω πολύ καλές αμοιβές. Συνεργάστηκα με εκδότες που καταλαβαίνουν τον μόχθο του μεταφραστή και είχα πολύ καλή αμοιβή.

Οι σχέσεις σας, δηλαδή, θεωρείτε μέχρι τώρα με τους εκδότες ότι ήτανε καλές.

Ναι, είπα ότι είχα την τύχη να είμαι με καλούς εκδότες. Δεν θα ήθελα να σας πω ποιοι είναι, υποθέτω ότι δεν έχει νόημα, αλλά, ναι, εκτίμησαν τον μόχθο, γιατί πρόκειται περί μόχθου. Δεν είναι απλή η δουλειά.

Ισχύει το ίδιο και για τους επιμελητές των μεταφράσεών σας;

Γι’ αυτά δεν ξέρω πολλά να σας πω. Για έναν εκδοτικό οίκο μόνο ξέρω, όπου έχει αποφασίσει ότι θα κάνει πολύ σωστά τη δουλειά του και πληρώνει και τους επιμελητές και αυτούς που κάνουνε την σελιδοποίηση και όλους, τέλος πάντων. Αλλά μόνο ένα παράδειγμα τέτοιο.

Έχει τύχει κάποιος επιμελητής να αλλάξει κάτι στη μετάφρασή σας χωρίς να το γνωρίζετε;

Όχι, ποτέ δεν έχει συμβεί αυτό. Πάντα έχω ερωτηθεί. Και έχω δει και τα δοκίμια. Ναι. Ευτύχησα από αυτή την άποψη, μπορώ να πω.

Είστε τυχερή δηλαδή.

Ναι.

Το μέλλον της μετάφρασης πώς το βλέπετε στην Ελλάδα;

Λοιπόν, παρόλο που λέμε ότι ζούμε σε περίοδο κρίσης, εγώ βλέπω ότι ο πολιτισμός δεν κάνει έκπτωση. Συνεχίζουνε και βγαίνουνε πολύ ωραία βιβλία, υπάρχουνε πια πολλοί καταρτισμένοι μεταφραστές, κι εγώ είμαι πολύ αισιόδοξη για το μέλλον των μεταφραστών.

Αναφερθήκατε πριν στις δυσκολίες της μετάφρασης. Έχετε να μας πείτε κάποιο δικό σας παράδειγμα που σας έχει μείνει, που σας δυσκόλεψε να το μεταφράσετε.

Ναι, ναι. Τελευταία μετέφρασα ένα μυθιστόρημα που μιλάει για, ας πούμε, ένα κοινόβιο. Δηλαδή, πώς η κρίση υποχρεώνει διάφορες ομάδες ανθρώπων και διαφορετικής ηλικίας να συμβιώσουν σε ένα αγρόκτημα. Είναι εφτά, οχτώ άτομα. Εκεί, λοιπόν, υπάρχει ο πρωταγωνιστής του βιβλίου, που διηγείται την ιστορία, και ένας φίλος του – είναι ηλικιωμένοι και οι δύο. Ο φίλος του, λοιπόν, που ασχολείται με τα λουλούδια κάνει κάτι συνδυασμούς ονομάτων και λουλουδιών για να χαρακτηρίσει τα άτομα και εκεί ήταν ένας γρίφος πραγματικός για μένα, γιατί δεν ήξερα πώς να το αποδώσω χωρίς να χάσει, ας πούμε, το βάρος του και την αυθεντικότητα το λογοπαίγνιο. Αλλά στο τέλος βρήκα τη λύση. Νομίζω πως τα κατάφερα.

Απευθυνθήκατε σε κάποιον άλλον να σας βοηθήσει;

Σε πολλούς, όχι σε έναν, και όλοι μαζί, ο καθένας έλεγε μεταξύ γέλιου και σοβαρού, βρήκαμε τελικά μια λύση, ναι.

Προβλήματα σε σχέση με τα πολιτισμικά στοιχεία πώς τα αντιμετωπίζετε;

Ε, αυτός ήταν ο τομέας μου στο πανεπιστήμιο, δίδασκα Ιστορία Πολιτισμού, και τα αντιμετωπίζω –πώς να πω;– με γνώση, με φόβο και θεωρώ ότι πρέπει να αντεπεξέλθουμε σε όλες τις δυσκολίες, χωρίς να θίξουμε, χωρίς να προκαλέσουμε, προσπαθώ να είμαι κοντά στην πραγματικότητα, κοντά στο κείμενο, και όχι πρόκληση.

Ναι. Διότι δύο διαφορετικές κουλτούρες είναι δύσκολο.

Είναι πολύ δύσκολο και πρέπει να είσαι πολύ προσεκτικός στην επιλογή των λέξεων, γιατί μπορεί κάποιος να θιγεί. Αυτό είναι αυτό που δεν πρέπει να συμβεί. Γιατί μια μετάφραση είναι μεταφορά ενός πολιτισμού σε έναν άλλον. Και πιστεύω ειλικρινά ότι θα πρέπει να είναι ένα συν, ένας φορέας που θα βοηθήσει τους λαούς να προσεγγιστούν, παρά να τους διχάσει.

Παρόλη την όλη προσπάθειά σας να μη θίξετε κάποιον, έχετε δεχτεί κριτική;

Όχι. Όχι, δεν μου έχει συμβεί μέχρι στιγμής.

Και, τέλος, τι θα λέγατε γι’ αυτούς που θέλουν να σπουδάσουνε μετάφραση, να ασχοληθούνε με τη μετάφραση επαγγελματικά;

Ναι. Νομίζω ότι το βασικό είναι ότι πρέπει να αγαπάς πάρα πολύ αυτή τη δουλειά για να την κάνεις και να μη σκέφτεσαι πάντα πόσα λεφτά θα πάρω ή, ξέρω ‘γω… Είναι ένα αβέβαιο μέλλον η μετάφραση –έτσι;– για τον μεταφραστή όταν το έχει αποκλειστικά σαν επάγγελμα. Γι’ αυτό και οι περισσότεροι έχουνε δύο και τρεις δουλειές. Αλλά νομίζω ότι κανείς πρέπει να ακολουθεί το όραμά του –είναι όραμα το να είσαι μεταφραστής– και νομίζω ότι πρέπει να το ακολουθούμε όλοι το όραμά μας.

Ναι. Θεωρείτε ότι είναι δύσκολο, ότι δεν γίνεται να ασχοληθεί κάποιος μόνο με τη μετάφραση και να ζήσει από αυτό;

Στη σημερινή εποχή θεωρώ ότι είναι δύσκολο, αλλά νομίζω πως στο τέλος όλοι βρίσκουν κάποιον τρόπο να κάνουνε και κάτι άλλο και να παραμείνουνε στον χώρο, να συνεχίσουνε να είναι μεταφραστές. Ναι. Εγώ, δηλαδή, θέλω να ελπίζω σε αυτό, ότι δεν θα υπάρχει έκπτωση, ας πούμε, μεταφραστών λόγω της κρίσης ή λόγω του ότι δεν μπορούν να πάρουν την αμοιβή που θέλουνε. Θέλω να ελπίζω ότι θα συνεχίσουν να υπάρχουν καλές μεταφράσεις και καλοί μεταφραστές, γιατί είναι ένας φορέας πολιτισμού από τους πιο σημαντικούς, δεν έχουμε άλλο κοινό σημείο. Κι εμείς που μιλάμε την ελληνική γλώσσα, αν δεν ξέρουμε ξένες γλώσσες είμαστε αποκομμένοι. Ποιος μιλάει ελληνικά; Είμαστε 10 εκατομμύρια, ας πούμε, εμείς πρέπει να προσπαθούμε να φέρουμε τους άλλους πολιτισμούς στα ελληνικά.

Άρα θεωρείτε ότι το κλειδί είναι να το είμαστε συνέχεια σε μια κίνηση.

Βεβαίως. Να βελτιωνόμαστε, να παρακολουθούμε… Θεωρώ ότι οι εκθέσεις αυτές των βιβλίων και τα πάνελ που γίνονται και οι συζητήσεις που γίνονται είναι πάρα πολύ ουσιαστικές και φέρνουνε κάθε χρόνο ένα καλύτερο αποτέλεσμα. Και στην οργάνωση των συναντήσεων που γίνονται μεταξύ μεταφραστών, αλλά κυρίως αναβαθμίζεται το επάγγελμα του μεταφραστή. Δηλαδή όταν γίνεται μια ολόκληρη συζήτηση για τη μετάφραση, εγώ θεωρώ ότι είναι μια νίκη αυτό το πράγμα. Παλαιότερα δεν γινόταν, ήταν οι πιο κακοπληρωμένοι, οι πιο υποτελείς του βιβλίου. Σήμερα όμως δεν υπάρχει καθόλου αυτή η αίσθηση. Ας είναι μικρές οι αμοιβές. Όλοι καταλαβαίνουν τι θα πει να μεταφράζεις.

Ναι, γιατί η μετάφραση φέρνει τους πολιτισμούς κοντά, τους λαούς.

Το πιο σημαντικό είναι. Θεωρώ ότι είναι πολύ σημαντική η δουλειά της μετάφρασης. Πάρα πολύ. Και μην το κοιτάμε μόνο, ας πούμε, στη λογοτεχνία, ας το κοιτάμε και στον επιστημονικό τομέα.

Παντού.

Παντού, ναι.

Νομίζω ότι τελειώσαμε. Ευχαριστούμε πάρα πολύ γι’ αυτή την όμορφη συζήτηση.

Κι εγώ ευχαριστώ και εύχομαι να έχει πολύ μεγάλο μέλλον η μετάφραση.

Κι εμείς το ίδιο.

Κι εγώ ευχαριστώ.