Ισμήνη Ραντούλοβιτς

Καλησπέρα. Ευχαριστούμε καταρχήν για τον χρόνο που μας διαθέτετε γι’ αυτή τη συνέντευξη. Θα ήθελα να σας κάνω την εξής ερώτηση στην αρχή: ήταν όνειρο ζωής να ασχοληθείτε με τη μετάφραση;

Ναι, στην περίπτωσή μου ήταν η επιθυμία μου να ασχοληθώ με τη μετάφραση απ’ τα φοιτητικά μου χρόνια.

Υπάρχει κάποιος μεταφραστής που να θαυμάζετε ή να έχετε γενικά ως πρότυπο;

Γνωρίζω δουλειά μεταφραστών, αλλά θα έλεγα ότι είναι ένας συγκερασμός επιρροών. Δηλαδή δεν μπορώ να πω ποιος είναι ο αγαπημένος μου μεταφραστής, αλλά έχω ασχοληθεί με έργο συναδέλφων μου, έτσι, που τους θεωρώ δασκάλους. Οι περισσότεροι ήταν και συγγραφείς.

Τι εικόνα είχατε για τη μετάφραση προτού ασχοληθείτε επαγγελματικά μ’ αυτή και τι άλλαξε μετά, αφού ασχοληθήκατε;

Στην αρχή, ως φοιτήτρια ακόμη, είχα την επιθυμία να ασχοληθώ με τη μετάφραση κυρίως επειδή μου άρεσε η μετάφραση, μου άρεσε η λογοτεχνία, και θεώρησα ότι έχω και ταλέντο στην απόδοση σε άλλη γλώσσα. Είμαι και δίγλωσση και έτσι είδα ότι υπάρχει μεγάλο αντικείμενο για μένα για να εργαστώ. Αυτό που άλλαξε στην πορεία είναι ότι, ενώ νόμιζα ότι μπορεί να είναι ένα επάγγελμα με το οποίο θα ασχοληθώ και θα μπορέσω να ζήσω απ’ αυτό, τελικά ενώ έκανα και μετάφραση και διερμηνεία έπρεπε να έχω και μια σταθερή δουλειά. Δηλαδή εξελίχθηκε περισσότερο σαν χόμπι ή σαν δεύτερη δουλειά που έκανα εξτρά, ας πούμε. Με καλούσαν για διερμηνεία, με καλούσαν απ’ το ΓΕΕΘΑ ή από κάποιο υπουργείο, συνεργαζόμουν από τα νιάτα μου με διάφορους εκδότες, και το ένα έφερνε το άλλο, και έτσι κάπως ασχολήθηκα με τη μετάφραση, αλλά είδα ότι είναι δύσκολο να γίνει κανονικό επάγγελμα, κυρίως επειδή δεν υπάρχει κάποιο πλαίσιο συνδικαλιστικό, να το πω έτσι, που θα εξασφάλιζε τα δικαιώματα των μεταφραστών.

Αυτό το χόμπι, όπως το ονομάζετε, η μετάφραση, τι σας προσφέρει, τι απολαμβάνετε μέσα σ’ αυτό;

Θα ‘λεγα ότι είναι προσωπικό θέμα. Είναι κάπως σαν να καλλιεργείς τον εαυτό σου, σαν ένα ταξίδι αυτογνωσίας, όπως και η ανάγνωση εξάλλου. Βέβαια έχει και ευθύνη μεγάλη, ειδικά άμα μεταφράζεις μεγάλους, καταξιωμένους συγγραφείς. Είναι υπεύθυνη δουλειά, και χρονοβόρα, και ψυχοφθόρα, και γίνεται στη μοναξιά, και θέλει και proofreading, θέλει έναν περίγυρο, έτσι, σχετικό…

Επομένως οι δυσκολίες, ας πούμε, της μετάφρασης ποιες είναι;

Οι δυσκολίες είναι κυρίως στις προθεσμίες, γιατί μπορεί κάποιο βιβλίο να φαίνεται εύκολο ενώ τελικά να είναι δύσκολο, στον συνδυασμό με άλλες υποχρεώσεις, αυτή η μοναξιά που είναι συνδεδεμένη με την… Δεν θα την έλεγα και μοναξιά, γιατί είναι επικοινωνία έτσι ουσιαστικά με το κείμενο και με τον συγγραφέα του, αλλά είναι μια απομόνωση από τις άλλες δραστηριότητες και τον έξω κόσμο.

Υπάρχει κάποιο συγκεκριμένο είδος λογοτεχνικό το οποίο σας κεντρίζει το ενδιαφέρον όσον αφορά τη μετάφραση;

Η μεγάλη μου αγάπη είναι η ποίηση –έχω μεταφράσει αρκετούς ποιητές από την πρώην Γιουγκοσλαβία, ας πούμε, στα ελληνικά και Έλληνες ποιητές στη Σερβία–, το μυθιστόρημα, το διήγημα, επίσης το δοκίμιο. Δηλαδή τώρα τελευταία μετέφρασα ένα βιβλίο από τα αγγλικά στα σερβικά και στα κροατικά του Γιάνη Βαρουφάκη, αυτό το And the Weak Suffer What They Must. Και ήταν πολύ δύσκολο, γιατί είπα, εντάξει, ασχολείται με την πολιτική ιστορία της Ευρώπης τα τελευταία χρόνια, έχει αναφορές στην αρχαιότητα, είναι, έτσι, σύνθετο βιβλίο, αλλά ήτανε δύσκολο κυρίως λόγω της ορολογίας.

Σας ασκείται γενικά κριτική πάνω στο έργο σας και αν ναι, πώς την αντιμετωπίζετε;

Κοιτάξτε, δεν μπορώ να πω ότι μου ασκήθηκε κάποια κακόβουλη κριτική. Δηλαδή πάντα ήτανε καλοπροαίρετη κι αυτή είναι πάντα ευπρόσδεκτη, απ’ τα νιάτα μου. Αλλά σας λέω ότι είχα την τύχη να συνεργαστώ με συγγραφείς που ήταν εκδότες, που ήταν κι οι ίδιοι μεταφραστές, οπότε πάντα λειτούργησαν σαν δάσκαλοι απέναντί μου. Το μόνο που έτσι, κάπως είχα μια δυσκολία στην αρχή, όταν άρχισα να μεταφράζω απ’ τα σερβικά στα ελληνικά, επειδή είμαι δίγλωσση, αλλά το επίθετό μου είναι σερβικό, πολλοί με αντιμετώπιζαν ως ξένη που μεταφράζει από ξένη γλώσσα στα ελληνικά που δεν είναι μητρική της γλώσσα. Και πολλές φορές στην αρχή, όταν ακόμα δεν ήξεραν ότι είμαι δίγλωσση, ουσιαστικά ότι έχω δύο μητρικές γλώσσες, ότι «Μα πώς μπορείς να μεταφράζεις, αφού δεν είναι δική σου γλώσσα;». Αλλά, εντάξει, το λύσαμε την πορεία.

Όσον αφορά την ποιότητα της μετάφρασης, πιστεύετε ότι θα μπορούσε να βελτιωθεί περαιτέρω;

Ναι, θεωρώ ότι με το κάθε βιβλίο βελτιώνομαι. Κάθε φορά βελτιώνομαι. Και, δηλαδή, νομίζω ότι είναι πάρα πολύ καλό επάγγελμα για να κάνει κάποιος ενδοσκόπηση, να το πω έτσι, γιατί καλλιεργείς τον εαυτό σου και κάνεις και αυτοκριτική. Και γενικά νομίζω ότι οι μεταφραστές είναι ταπεινοί άνθρωποι. Δηλαδή ποτέ δεν θα πούνε ότι γνωρίζουν κάτι 100%. Νομίζω δεν τους χαρακτηρίζει η αλαζονεία.

Γενικά ασχολείστε με κάτι άλλο εκτός απ’ τη μετάφραση; Γράφετε εσείς η ίδια;

Εγώ γράφω κάποιες σκέψεις μου, από νέα, αλλά δεν θεωρώ… Δηλαδή, ειδικά, αυτό έχουμε οι μεταφραστές, έχουμε το καλό ή το κακό ότι δεν αποφασίζουμε εύκολα να δημοσιεύσουμε δικά μας πράγματα, γιατί ακριβώς ξέρουμε ίσως πού βρισκόμαστε σε σχέση με κάποιους που είναι πάρα πολύ καλοί συγγραφείς. Εντάξει, επίσης ασχολούμαι, αρχικά στα μεταπτυχιακά μου ασχολήθηκα με την προφορική παράδοση και αυτό εξακολουθώ έτσι να θεωρώ κάτι στο οποίο θα πρέπει να εξελιχθώ, δηλαδή να την ερευνήσω περαιτέρω.

Πιστεύετε ή αν έχετε ακούσει ότι υπάρχουν μεταφραστές που είναι ικανοποιημένοι από τις απολαβές της μετάφρασης; Από αυτό το επάγγελμα;

Ναι, έχω ακούσει. Βέβαια αυτοί οι μεταφραστές μεταφράζουν στα αγγλικά, στα γαλλικά, στις λεγόμενες μεγάλες γλώσσες. Στην περιοχή μας όλοι είναι δυσαρεστημένοι με το οικονομικό κομμάτι.

Οι σχέσεις σας γενικά με τους συγγραφείς τους οποίους μεταφράζετε;

Η σχέση μου… όταν είναι ζωντανοί.

Ναι.

Είναι καλή. Επιλέγω να μεταφράσω κάποιον όταν μου αρέσει. Βέβαια αν μου ζητηθεί να μεταφράσω, ας πούμε, ένα βιβλίο που δεν μου αρέσει, στην αρχή δεν το δεχόμουν, πιο νέα. Τώρα, βέβαια, θεωρώ ότι αν είμαι επαγγελματίας πρέπει να μεταφράσω και κάτι που δεν μ’ αρέσει. Και το κάνω. Εντάξει, αν κάποιος δεν μου αρέσει σε προσωπικό επίπεδο θα έχουμε μια επαγγελματική σχέση. Αλλά κυρίως οι μεταφράσεις προκύπτουν από φιλίες, από γνωριμίες.

Πώς αντιμετωπίζετε την κριτική απέναντι στο έργο, είτε αυτή είναι θετική είτε αρνητική; Στο δικό σας έργο, όχι γενικά.

Την κριτική του δικού μου έργου. Εγώ προσπαθώ να αποκομίσω αυτό που χρειάζομαι εγώ. Κι απ’ την θετική κι απ’ την αρνητική. Δηλαδή απ’ τη θετική, εντάξει, είναι πάντα ευπρόσδεκτη και τη δεχτώ ούτως ή άλλως. Βέβαια θα την αναθεωρήσω, θα δω αν συμφωνώ με την κριτική αυτή. Όσον αφορά τώρα την κακοπροαίρετη, γιατί ξέρετε έχουμε και ανταγωνισμούς στον κλάδο και πολλές φορές προκύπτουν αρνητικές κριτικές από κάποιον που είναι κακοπροαίρετος για λόγους ανταγωνισμού. Κι εκεί βέβαια θα λάβω υπόψη την κριτική και θα δω σε ποιο κομμάτι έχει δίκιο και πού έχει άδικο.

Επίσης, στο τέλος θα ήθελα να ρωτήσω ποιες συμβουλές, ας πούμε, θα δίνατε σε έναν νέο μεταφραστή αν ήθελε να ασχοληθεί με το επάγγελμα;

Θεωρώ ότι είναι μια δουλειά που έχει δυνατότητες και μπορεί να εξελιχθεί σε πολλά επίπεδα. Οι διερμηνείες και η μετάφραση η προφορική μπορεί να είναι και ένα επάγγελμα που θα είναι κανονικό επάγγελμα. Όσον αφορά τώρα τη μετάφραση της λογοτεχνίας, αυτό θα έλεγα: να έχουν υπομονή και, κυρίως, να μην το δουν ως κύρια απασχόληση. Είναι κάτι συμπληρωματικό, κάτι που τους αρέσει και κάτι που… Δηλαδή, ας πούμε, η μετάφραση στο θέατρο, έχω συνεργαστεί με πολλά θέατρα, με σκηνοθέτες, και στη διαδικασία της πρόβας, και εκεί πάλι είναι δύσκολο, είναι πολλές οι ώρες, είναι ιδιαίτερο το σχήμα συνεργασίας, είναι η δουλειά με τον συγγραφέα, είναι οι διασκευές, με τον μεταφραστή, με τον συγγραφέα τον δραματουργό, είναι σε πολλά επίπεδα οι συνεργασίες και δεν είναι καλά πληρωμένες όλες αυτές οι δουλειές. Οπότε, υπομονή. Αλλά άμα το αγαπάτε, συνεχίστε το και πρέπει να βρείτε τον κύκλο σας.

Ευχαριστούμε πολύ για τον χρόνο σας.

Κι εγώ ευχαριστώ.