Γιάννης Καλιφατίδης

Καλησπέρα, κύριε Καλιφατίδη.

Καλησπέρα.

Ευχαριστούμε πολύ που είστε σήμερα εδώ γι’ αυτή τη συνέντευξη. Θα θέλαμε να ξεκινήσουμε με κάποιες ερωτήσεις που αφορούν πιο πολύ στην προσωπική σας σχέση με τη μετάφραση. Πώς προέκυψε στη ζωή σας η μετάφραση;

Μετέφραζα από νεαρή ηλικία. Είχα μάλιστα ολοκληρώσει δύο βιβλία στα φοιτητικά μου χρόνια, τα οποία θέλησα κάποια στιγμή να προτείνω και στους εκδοτικούς οίκους, αλλά επιστρέφοντας σε διακοπές από τη Γερμανία στην Ελλάδα ανακάλυψα στο βιβλιοπωλείο ότι τα βιβλία είχαν ήδη κυκλοφορήσει, οπότε δεν μπήκα καν στον κόπο να πάω σε εκδότη.

Ενδιαφέρον. Τι σημαίνει για εσάς προσωπικά «μεταφράζω»;

«Μεταφράζω» σημαίνει ανοίγω την πόρτα μου κάθε λίγο σ’ έναν άνθρωπο, να μπει στο σπίτι μου, να συγκατοικήσει μερικούς μήνες μαζί μου και να φύγει κάποιες φορές νωρίτερα απ’ ό,τι θα ήθελα, αλλά και κάποιες φορές μένοντας περισσότερο απ’ ό,τι θέλω.

Ωραία. Τώρα σχετικά με τη μετάφραση ως διαδικασία. Τι είδους κείμενα σας αρέσει περισσότερο να μεταφράζετε;

Γενικά τείνω προς τα σκοτεινά κείμενα. Ναι, δεν μου αρέσουν να είναι έτσι –πώς να πω;– χαριτωμένα και τέτοια πράγματα. Μου αρέσει η σοβαρή λογοτεχνία. Μου αρέσει να υπάρχει το στοιχείο του θανάτου και της παραφροσύνης.

Επιλέγετε ο ίδιος τα κείμενα που θα μεταφράσετε;

Πολλές φορές, ναι. Προτείνω και σε εκδότες βιβλία.

Με ποιο κριτήριο;

Με τα κριτήρια που σας είπα πριν.

Σχετικά με τα μεταφραστικά προβλήματα που μπορεί να προκύψουν κατά τη διαδικασία, αν θέλετε πείτε μας κάποια από τα πιο συνηθισμένα ή κάποιο το οποίο σας είχε δυσκολέψει πολύ και το θυμάστε.

Ναι. Στην πραγματικότητα είναι μια δουλειά που έχει μόνο προβλήματα, διότι –θέλω να πω– δεν είναι όπως στις θετικές επιστήμες που θα σε βοηθήσει ένας τύπος. Το λεξικό παρέχει λιγοστή βοήθεια και πολλές φορές χρειαζόμαστε πολύ περισσότερα εργαλεία, τα οποία είναι η καλλιέργεια, η ανάγνωση πολλών βιβλίων. Προβλήματα σημαντικά, πολλές φορές και ανυπέρβλητα, είναι οι πολιτισμικές διαφορές. Αυτό μπορεί να είναι ένα θρησκευτικό σκεύος της καθολικής εκκλησίας, η περιγραφή ενός τοπίου τελείως ξένου προς το ελληνικό… Δηλαδή, πρόσφατα, θα σας πω, ήμουν στην Ελβετία και είχα αρχίσει να μεταφράζω το βιβλίο στην Ελλάδα που περιέγραφε ένα τοπίο, το οποίο εγώ το είχα στο μυαλό μου τελείως διαφορετικά κι όταν πήγα στην Ελβετία διέγραψα ό,τι είχα κάνει και άρχισα να το προσεγγίζω από την αρχή. Δηλαδή ήταν μια ομίχλη, η οποία, όσο και να μπορούσα να την φανταστώ από το σπίτι μου, ας πούμε, στην Ελλάδα, στην πραγματικότητα ήταν τελείως διαφορετική.

Ωραίο παράδειγμα. Κατά τη γνώμη σας τι είναι αυτό τελικά που κάνει μια καλή μετάφραση;

Η καλή μετάφραση είναι αυτή που θέλω να βλέπω –δηλαδή στον εαυτό μου και στους άλλους όμως– ότι ο άλλος έχει πραγματικά στρώσει τον κώλο του να κάνει ό,τι καλύτερο μπορεί. Θέλω να διακρίνω τον κόπο κι όμως το αποτέλεσμα να είναι αβίαστο. Αλλά θέλω να καταλαβαίνω ότι είναι αυτό που λέμε «έκανα ό,τι καλύτερο μπορούσα».

Ωραία. Πολύ ενδιαφέρον. Πάμε τώρα στη μετάφραση ως επάγγελμα. Οι επαγγελματικές συνθήκες, για παράδειγμα. Ποιες είναι οι μεγαλύτερες δυσκολίες που αντιμετωπίζετε σ’ αυτόν τον τομέα και πώς θα μπορούσαν να αντιμετωπιστούν αυτές;

Η φορολογική και η ασφαλιστική, φυσικά, πλευρά του ζητήματος είναι τεράστια, διότι ο μεταφραστής αντιμετωπίζεται πολλές φορές σαν να έχει –τι να πω;– μια καφετέρια στο κέντρο της πόλης και κάνει τεράστιο τζίρο. Ο μεταφραστής, δυστυχώς, είναι ένας, δεν μπορεί να κλωνοποιηθεί και να πολλαπλασιαστεί, οπότε έχει συγκεκριμένο χρόνο κατά τον οποίο μπορεί να εργαστεί. Αναγκάζεται όμως, τουλάχιστον από προσωπική πείρα μιλώντας, να κοιμάται και να ξεκουράζεται ολοένα και λιγότερο, για να μπορεί να βγάλει περισσότερη δουλειά και να αντεπεξέλθει σ’ αυτόν τον φαύλο κύκλο που είναι να βουλώνει τρύπες. Δηλαδή, στην πραγματικότητα, η κατάσταση η φορολογική και η ασφαλιστική όπως έχει αυτή τη στιγμή είναι σαν να προσπαθείς να κλείσεις τον πάτο ενός κουβά που δεν υπάρχει. Δηλαδή και να τον βουλώσεις θ’ ανοίξει δίπλα μια άλλη τρύπα. Είναι σαν τους τυφλοπόντικες, βγαίνουν από παντού. Αυτό είναι τεράστιο πρόβλημα, θεωρώ. Και λειτουργεί και κάπως αποθαρρυντικά για τους νέους ανθρώπους που θέλουν να αρχίσουν ν’ ασχολούνται επαγγελματικά με τη μετάφραση, δηλαδή να ανοίξουν βιβλία. Αλλά και για τον έμπειρο επαγγελματία λειτουργεί πολλές φορές ανασταλτικά με την έννοια: πού θα φτάσει η κατάσταση; Αυτό αντιμετωπίζεται, φυσικά, με το να διεκδικούμε όλα τα δικαιώματά μας και σε ατομικό επίπεδο αλλά και σε συλλογικό με κάποιο, δηλαδή, συνδικαλιστικό όργανο που έχει δύναμη. Δύναμη και πειθώ.

Πολύ ωραία. Μέσω της απάντησής σας με καλύψατε και στην επόμενη ερώτηση που αφορούσε τις απολαβές, για παράδειγμα.

Οκέι.

Πάμε σε κάτι διαφορετικό. Εσείς, ας πούμε, τι αλληλεπιδράσεις έχετε, για παράδειγμα με τους συγγραφείς των έργων που μεταφράζετε; Έχετε αλληλεπιδράσεις;

Με τους συγγραφείς;

Με τους συγγραφείς, ναι.

Θα σας πω. Με τους συγγραφείς που έχω την τύχη να είναι εν ζωή επιδιώκω πάντα την επικοινωνία και πάντα είναι όλοι πραγματικά ευγενικοί και μου απαντούν και χειριζόμαστε σημεία στα οποία έχω αμφιβολία ή μια δυσκολία οποιουδήποτε είδους και την λύνουμε. Μάλιστα, θα σας πω κι ένα παράδειγμα. Είχαμε κάνει πέρυσι ένα βιβλίο στη Νεφέλη για το θέατρο, του Ρύντιγκερ Σάπερ [Rüdiger Schaper], ενός θεατρολόγου από το Βερολίνο, που ήταν η ιστορία του θεάτρου, μέσα από παραδείγματα όμως. Και εντοπίσαμε και στο κομμάτι που αφορά την αρχαία ελληνική τραγωδία διάφορα σημεία βελτίωσης, όπου κι αυτός ήταν πάντα σύμφωνος και ευχαριστούσε και εμένα και την επιμελήτρια του βιβλίου. Ναι. Πολύ ωραία συνεργασία.

Επομένως θετικές εμπειρίες κατά κύριο λόγο.

Δηλαδή νιώθεις ότι είσαι κι εσύ κομμάτι του βιβλίου, δεν είσαι απλά ο μεταφραστής. Απλά, τέλος πάντων. Ποτέ δεν είσαι απλά. Είσαι ο μεταφραστής του βιβλίου. Στην πραγματικότητα το ξαναγράφεις στη γλώσσα σου. Αλλά όταν λειτουργείς –πώς να πω;– και ενεργά, δηλαδή έχεις ενεργό ρόλο στη μεταφορά του βιβλίου και στη βελτίωσή του είναι ακόμα πιο όμορφο.

Πολύ όμορφο, όντως. Σχετικά με την επιμέλεια τώρα. Είναι απαραίτητη; Κι αν ναι, ποια η σχέση σας με τους επιμελητές;

Έχω απόλυτα καθαρή άποψη. Πιστεύω ότι η επιμέλεια είναι απολύτως απαραίτητη. Πιστεύω ότι όσο περισσότερα μάτια έμπειρα βλέπουν ένα βιβλίο, τόσο βελτιώνεται. Κανένας δεν είναι τέλειος. Αυτό που ζητάω εγώ και προσπαθώ να το έχω και ως όρο στα συμφωνητικά που κλείνω είναι ότι θα έχω μια επικοινωνία με τον επιμελητή κι ότι θα βλέπω και το τελικό δοκίμιο, ώστε και να βελτιωθώ από αυτά που θα δουν τα μάτια μου και να πω «πωπω, τι έκανα εδώ» ή, ξέρω ‘γω, «ωραία ιδέα», αλλά και να προστατευτώ από ενδεχόμενες παρεμβάσεις με τις οποίες διαφωνώ. Και, μπορώ να στηρίξω, ας πούμε, την άποψή μου σε ό,τι αφορά τις επιλογές μου.

Η εικόνα που έχετε για τη σχέση μεταξύ μεταφραστών και εκδοτικών οίκων ποια είναι;

Ανάμεικτα συναισθήματα. Θέλω να πω, με άλλους εκδοτικούς οίκους έχουμε πάρα πολύ καλή συνεργασία, με άλλους υπάρχουνε διαφωνίες, αλλά πιστεύω ότι, αν υπάρχει καλή θέληση, πάντα φτάνουμε στο επιθυμητό αποτέλεσμα. Θεωρώ πολύ σημαντικό ο μεταφραστής να διαβάζει προσεκτικά το συμφωνητικό που υπογράφει και να έχει πάντα υπόψη του ότι, όπως λέει και η λέξη, συμφωνητικό είναι ένα συναινετικό σχέδιο, είναι όπως ο γάμος, δηλαδή δεν γίνεται ο ένας να θέλει κι ο άλλος να μη θέλει. Αν και γίνονται και γάμοι με το ζόρι, φυσικά. Οπότε πρέπει να κοιτάζει το συμφωνητικό να μην καλύπτει μόνο την άλλη πλευρά, δηλαδή την πλευρά του εκδότη, αλλά και τον εαυτό του. Να τον προστατεύει. Αυτό.

Και σε θέματα που αφορούν, για παράδειγμα, τον τίτλο του βιβλίου, θεωρείτε ότι μπορείτε να επέμβετε αρκετά;

Ναι. Θα σας πω. Καταρχάς, όπως σε όλα τα πράγματα στη ζωή, όσο μεγαλώνεις, μαθαίνεις. Ας πούμε, εγώ αποφάσισα ότι απ’ το επόμενο βιβλίο, ήδη δηλαδή απ’ αυτό που έχω υπογράψει να κάνω τώρα, και μάλιστα με καμία αντίρρηση εκ μέρους του εκδότη, συμπεριέλαβα ότι ο τίτλος του βιβλίου αποφασίζεται από κοινού με τον μεταφραστή. Δηλαδή πιστεύω ότι μπορούμε να φτάσουμε σ’ έναν συμβιβασμό, αν χρειαστεί, αλλά δεν μου αρέσει καθόλου –επειδή μου έχει συμβεί στο παρελθόν– να αποφασίζει ο εκδότης από μόνος του τον τίτλο όταν εγώ έχω σοβαρές ενστάσεις.

Μάλιστα. Τι συμβουλή θα δίνατε; Πώς μπορεί κάποιος νέος που θέλει να ασχοληθεί με τη μετάφραση να μπει στο παιχνίδι, θα λέγαμε;

Στη λογοτεχνική μετάφραση, μιλάτε, ή γενικώς;

Γενικότερα και ειδικά στη λογοτεχνική μετάφραση.

Γενικότερα δεν ξέρω να σας πω. Υπάρχουν αυτά τα μεταφραστικά γραφεία, που στην πραγματικότητα, βέβαια, δίνουν πάρα πολύ χαμηλές αμοιβές στους μεταφραστές. Σε ό,τι αφορά τη λογοτεχνική μετάφραση, μια ιδέα είναι π.χ. ίσως να κάνουν ένα δείγμα από κάποιο βιβλίο που τους αρέσει και να το προτείνουν σε κάποιον εκδότη. Δεν έχω μια πραγματική συμβουλή, γιατί… Τι να σας πω τώρα, δεν ξέρω. Απλά να προσπαθούν και να γίνονται καλύτεροι, σίγουρα, και να τολμούν, γιατί η μετάφραση θέλει τόλμη.

Έχετε δεχτεί κριτική για κάποια μετάφρασή σας που να φτάνει και στα όρια του να νιώθετε ότι λογοκρίνεστε για κάτι που έχετε μεταφράσει;

Επικρίσεις εννοείτε.

Ναι.

Δεν θυμάμαι τώρα κάτι. Να σας πω, δεν διαβάζω κιόλας. Δηλαδή είμαι τελείως ούφο σ’ ό,τι αφορά μίντια και τέτοια πράγματα. Δεν ασχολούμαι. Πολλές φορές μου τα μεταφέρουν και τρίτοι. Χαίρομαι όταν γράφεται κάτι για τη μετάφραση, γιατί συνήθως δεν γράφεται. Στην Ελλάδα δεν έχουμε κριτική της μετάφρασης. Δεν έχει τύχει ν’ ακούσω κάτι άσχημο. Προσπαθώ όμως κι εγώ να προστατεύομαι, να σας πω την αλήθεια. Δηλαδή το σκαλίζω το θέμα μέχρι εκεί που δεν πάει. Να είμαι σίγουρος τουλάχιστον. Αυτό.

Κι απ’ την πλευρά του εκδότη όμως πάλι. Έχετε νιώσει ότι πρέπει να κάνετε κάποιον συμβιβασμό, πέρα απ’ αυτό που είπατε πριν…

Α! Σε επιλογές;

Ναι.

Ναι, έχει τύχει. Θα σας πω, ας πούμε, ένα παράδειγμα. Στο Κομμουνιστικό μανιφέστο του Μαρξ [Marx] λέει: «Ένα φάντασμα πλανιέται πάνω από την Ευρώπη: το φάντασμα του κομμουνισμού». Πώς θα σας φαινόταν αν έλεγε: «Ένα φάντασμα επικρέμαται πάνω από την Ευρώπη: το φάντασμα του κομμουνισμού»; Δηλαδή έχω δεχτεί σε τέτοιο επίπεδο, να βάλω «πλανιέται» ή «επικρέμαται», σε κείμενο το οποίο για μένα ήτανε καθαρά «πλανιέται», δεν ήταν «επικρέμαται». Το «επικρέμαται» μπορούμε να το χρησιμοποιήσουμε σε άλλη περίπτωση. Οπότε θεωρώ ότι κι εκεί έχει έναν λόγο ο μεταφραστής να κάνει μια τεκμηρίωση της επιλογής του.

Εσείς πώς φαντάζεστε το μεταφραστικό επάγγελμα στο μέλλον; Σε είκοσι χρόνια, για παράδειγμα.

Κοιτάξτε, αν δεν βελτιωθούν αυτά τα μοντέλα τα ιντερνετικά –απ’ ό,τι ακούσαμε κι από μια καθηγήτριά σας, την κυρία Κυριακοπούλου, που ήρθε και έκανε μια πάρα πολύ όμορφη παρουσίαση στο σεμινάριο τώρα που συμμετείχα– θα υπάρχει δουλειά για τα επόμενα χρόνια, δεδομένου ότι οι μεταφραστικές μνήμες κι όλα αυτά σκέφτονται τελείως διαφορετικά από τον λογοτέχνη. Πιστεύω ότι όσο μεγαλώνει αυτή η Μεταβαβέλ, τόσο θα υπάρχουν μεταφράσεις. Βλέπετε, έχουμε έκθεση βιβλίου, υπάρχει ενδιαφέρον για τη μετάφραση, υπάρχουν περίπτερα για τη μετάφραση, εκδηλώσεις, ας πούμε, από το Litrix που έχει επικεντρωθεί αυτή τη διετία στη μετάφραση γερμανικών βιβλίων στα γερμανικά [σ.σ. ελληνικά]… Πιστεύω ότι το ενδιαφέρον ολοένα και μεγαλώνει.

Και, κλείνοντας, τι συμβουλή θα δίνατε σε κάποιον φοιτητή ή φοιτήτρια που θέλει να ασχοληθεί επαγγελματικά με τη μετάφραση;

Κυρίως, θα επαναλάβω κι αυτό που είπα πριν, όταν ασχολείται μ’ ένα κείμενο, να είναι τολμηρός και να νιώσει το κείμενο αυτό σαν να είναι δικό του και να αναλαμβάνει μόνο κείμενα τα οποία θα έγραφε κι ο ίδιος ή η ίδια. Πιστεύω ότι είναι πολύ σημαντικό για τη μετάφραση να γίνεις ένα με τον συγγραφέα. Είναι αυτό που σας είπα και στην αρχή. Στην πραγματικότητα φιλοξενείς έναν άνθρωπο στο σπίτι σου και γίνεσαι αυτός. Υπό μία έννοια γίνεσαι ηθοποιός. Αυτό, δηλαδή, είναι και μια σχιζοφρενική σχέση, διότι κάθε λίγο και λιγάκι πρέπει να μπαίνεις στο πετσί του ρόλου. Δηλαδή ενός άλλου ρόλου. Γιατί ο μεταφραστής πρέπει να έχει συνεχώς δουλειά. Στον βαθμό που ζει από τη μετάφραση, με το που θα τελειώσει ένα βιβλίο πρέπει ν’ αρχίσει ένα άλλο. Άντε να αφήσει καμιά βδομάδα να περάσει να ξελαμπικάρει λίγο το μυαλό. Αλλά είναι πάντα πάνω από τα κείμενα. Αλλά ν’ αναλαμβάνει μόνο κείμενα με τα οποία μπορεί να ταυτιστεί. Με τον ήρωα, με τον συγγραφέα… Εμένα μου ‘χει τύχει, με συγγραφέα, μ’ έναν Ελβετό, τον Φρήντριχ Γκλάουζερ [Friedrich Glauser], να ταυτιστώ και να θαυμάσω τόσο πολύ τη ζωή του, γιατί γενικά θαυμάζω και μου αρέσουν οι κατεστραμμένοι χαρακτήρες –δηλαδή αυτός ήτανε πρεζάκι, ήτανε σε ψυχιατρικά ιδρύματα, ήταν στη Λεγεώνα των Ξένων– και πριν καν διαβάσω κείμενό του είπα εγώ αυτόν τον συγγραφέα θέλω να τον μεταφράσω. Όταν διάβασα και τα κείμενά του ήταν ακριβώς αυτό, οπότε ήταν ταμάμ, ας πούμε, ήρθε κι έδεσε.

Πολύ ωραία. Κύριε Καλιφατίδη, σας ευχαριστούμε πάρα πολύ που ήσασταν μαζί μας σήμερα.

Εγώ σας ευχαριστώ. Να είστε καλά.