Μενού Κλείσιμο

Αφροδίτη Κοσμά

Απομαγνητοφώνηση

Χαίρετε, κυρία Κοσμά. Ευχαριστούμε πάρα πολύ που είστε εδώ μαζί μας και δεχτήκατε να μας δώσετε αυτή τη συνέντευξη.

Καλησπέρα. Κι εγώ ευχαριστώ που με καλέσατε και χαίρομαι κι εγώ που είμαι εδώ και που υπάρχετε κι εσείς.

Ας το πάρουμε απ’ την αρχή, στη συζήτηση για τη μετάφραση, κι ας μιλήσουμε αρχικά για το πώς προέκυψε στη ζωή σας η μετάφραση και τι είδους μετάφραση ήταν αυτή.

Ναι. Προέκυψε αρκετά νωρίς, στη διάρκεια των σπουδών. Ήταν επιλογή για το μεταπτυχιακό, για τις σπουδές του μεταπτυχιακού. Το πρώτο πτυχίο ήταν στις πολιτικές επιστήμες, σε βρετανικό πανεπιστήμιο, ήθελα να ασχοληθώ με καλλιτεχνικά, αλλά δεν μπορούσα ως δρόμο, ως διαδρομή, οπότε το πιο κοντινό καλλιτεχνικό μεταπτυχιακό που μπορούσα να βρω ήταν αυτό της μετάφρασης τότε για μένα. Επίσης θεωρώ ότι η μετάφραση έχει καλλιτεχνία ως επάγγελμα και ως δραστηριότητα. Οπότε έκανα ένα μεταπτυχιακό στη δίγλωσση μετάφραση αγγλικά-ελληνικά, ελληνικά-αγγλικά. Έτσι ξεκίνησε. Και από την αρχή ήθελα να ειδικευτώ στη λογοτεχνική μετάφραση. Δηλαδή όχι στη μετάφραση ορολογίας, στη λογοτεχνική. Κι έτσι ξεκίνησα και την επαγγελματική ενασχόληση.

Με τη λογοτεχνική μετάφραση.

Ναι. Στα δύσκολα. Και στα ενδιαφέροντα επίσης.

Κι έπειτα από εκεί πώς έγινε η μετάβαση στην εκπομπή; Κάνετε την εκπομπή «Επιστολή σε έναν μεταφραστή» [σ.σ. «Carte Postale – Ένας μεταφραστής εξομολογείται»].

Ναι, υπάρχει μια εκπομπή ραδιοφωνική. Για να φτάσουμε στην εκπομπή όμως έχει μεσολαβήσει…

Βεβαίως.

Έχω ασχοληθεί με λογοτεχνία, με μετάφραση λογοτεχνίας, τα πρώτα χρόνια, και μετά έγινε η μετάβαση στην τηλεόραση και στη μετάφραση και υποτιτλισμό ντοκιμαντέρ στην ΕΡΤ. Που ήταν μια άλλη εικόνα της μετάφρασης πάρα πολύ ενδιαφέρουσα, γιατί; Αυτό συνδυάζει τον λόγο, τον ήχο και την εικόνα. Και επίσης το ότι πρέπει να αποδοθεί σε δύο γραμμές και να ταιριάζει με την εικόνα. Αυτό ήταν πάρα πολύ ενδιαφέρον, ήταν μια άλλη πόρτα. Πολλά χρόνια, πολλά ντοκιμαντέρ, πολύ ενδιαφέρουσα ασχολία. Μετά, κάποια στιγμή, ήρθε η μεταγραφή μου η εσωτερική στην ΕΡΤ στο ραδιόφωνο, στο Τρίτο Πρόγραμμα, και μου ζητήθηκε να κάνω μια εκπομπή από τη διεύθυνση του Τρίτου που να έχει σχέση με το βιβλίο. Και σκέφτηκα, και χαίρομαι πάρα πολύ γι’ αυτό, και επέλεξα, και το δέχτηκαν με πάρα πολλή χαρά από το Τρίτο, να κάνουμε την εκπομπή για τους μεταφραστές. Γιατί αποκλειστικά εκπομπή για μεταφραστές; Γιατί, δεν ξέρω αν τώρα υπάρχει, αλλά μέχρι πριν τρία χρόνια που ξεκίνησε αυτή η εκπομπή δεν υπήρχε εκπομπή αποκλειστικά για τους μεταφραστές. Συνήθως οι εκπομπές είναι γενικές για το βιβλίο ή για την τέχνη και περιλαμβάνουν ως επί το πλείστον μουσικούς, ηθοποιούς, σκηνοθέτες, συγγραφείς, ποιητές. Και χαίρομαι πολύ, γιατί χαίρονται πολύ κι οι μεταφραστές. Κι είναι πάρα πολύ… Δηλαδή κάθε φορά που έρχεται στο στούντιο ένας μεταφραστής για να ηχογραφήσουμε την εκπομπή του είναι σαν να έρχεται ένας ολόκληρος κόσμος. Πραγματικά. Γιατί κάθε μεταφραστής κουβαλάει όλο αυτό το πολυπολιτισμικό το οποίο φέρει και ταυτόχρονα είναι πολύ ενδιαφέροντες άνθρωποι εν γένει. Δηλαδή είναι ανοιχτοί, έχουνε γνώσεις, έχουν ενδιαφέροντα, έχουνε μουσικές, ασχολούνται με τον κινηματογράφο… Όλο αυτό, λοιπόν, φαίνεται. Τώρα, το κόνσεπτ της εκπομπής. Η εκπομπή είναι στο Τρίτο, μέχρι τώρα μεταδίδεται τις δύο τελευταίες Δευτέρες του μήνα, πέντε και τέταρτο με έξι το απόγευμα και λέγεται «Carte Postale – Ένας μεταφραστής εξομολογείται». Γιατί; Γιατί καλούμε τους μεταφραστές να γράψουν καρτ ποστάλ σ’ έναν συγγραφέα της μεταφραστικής τους πορείας, να του πούνε ό,τι θέλουν να του πουν, όπως καθόμαστε εμείς τώρα εδώ απέναντι, είτε πρόκειται για θεωρήσεις δικές τους προσωπικές, δικές τους της ζωής, είτε προβλήματα μεταφραστικά που συνάντησαν ή δυσκολίες στο έργο τους, είτε απορίες δικές τους για το έργο του συγγραφέα, ή, επίσης, μπορεί να είναι και τελείως φανταστικό, δηλαδή έχω προτείνει, άμα θέλει ο μεταφραστής, να μπει στο βιβλίο του συγγραφέα και να ζήσει μέσα από ‘κει. Κι έχει γίνει κι αυτό, το ‘χει κάνει ένας μεταφραστής. Ή μπορεί να πηγαίνουν ένα ταξίδι μαζί. Οτιδήποτε, δηλαδή, και δεν είναι ανάγκη να είναι ορθολογικό όλο αυτό.

Πολύ δημιουργικό.

Μας αρέσουνε και τα… ναι. Οπότε γράφουνε τις σκέψεις τους οι μεταφραστές προς τον συγγραφέα που επιλέγουν οι ίδιοι, καθαρά, και  του αφιερώνουν και μουσική. Έρχονται, ηχογραφούμε τις φωνές τους, οπότε λειτουργεί και ως ένα αρχείο των φωνών των μεταφραστών αυτό, στο Τρίτο Πρόγραμμα και στην Ελληνική Ραδιοφωνία, και εμείς μοντάρουμε μετά με πολλή όρεξη και αγάπη.

Εξαιρετικά. Και μένει και μια πολύ ενδιαφέρουσα και χρήσιμη παρακαταθήκη για το μέλλον σίγουρα.

Ναι, νομίζω, γιατί το αξίζουν οι μεταφραστές, γιατί είναι άνθρωποι οι οποίοι εργάζονται, εργάζονται πολύ, εργάζονται σκληρά. Το ξέρω κι εγώ, το ξέρετε κι εσείς, το ξέρουν και οι μεταφραστές βέβαια όλο αυτό, το ξέρουν και οι εκδότες, και οι αναγνώστες. Και αξίζουν πολύ καλύτερη αμοιβή οικονομική, αν σκεφτούμε ότι η ελληνική παραγωγή η εκδοτική στηρίζεται πάρα πολύ σε μεταφρασμένη λογοτεχνία, φιλοσοφία, οπότε αξίζουν και οι μεταφραστές πολύ περισσότερες και καλύτερες συνθήκες και αμοιβή. Το λένε και οι ίδιοι αυτό, δεν ανακαλύψαμε εμείς την Αμερική.

Μπορούμε να το επιβεβαιώσουμε κι εμείς απ’ τη μεριά μας, από τις συνεντεύξεις που έχουμε κάνει εδώ.

Ναι.

Και μέσα απ’ αυτή την εμπειρία που έχετε αποκομίσει τι θα λέγατε ότι σημαίνει τελικά «μεταφράζω»;

Θέλω να πω κάτι που πάει στην προηγούμενη συζήτηση, στο προηγούμενο σκέλος.

Βεβαίως.

Ότι επίσης έχουμε πολύ καλούς μεταφραστές στην Ελλάδα. Πολύ καλούς μεταφραστές. Κι αν σκεφτούμε ότι είναι δύσκολη η ελληνική γλώσσα σε συσχετισμό με κάποιες άλλες γλώσσες. Λοιπόν, τι σημαίνει «μεταφράζω»; Θα μπορούσα να απαντήσω έτσι πολύ ακαδημαϊκά, αλλά δεν είμαι τόσο του ακαδημαϊκού. Μ’ αρέσει κι ο αυτοσχεδιασμός αρκετά, γι’ αυτό μ’ αρέσει κι η τζαζ μουσική. Νομίζω θα το πω λίγο με την εικόνα που μου δημιουργείται. Είναι ότι «βουτώ σ’ έναν λαό, σε μια γλώσσα, σ’ έναν πολιτισμό, σ’ έναν άνθρωπο, συγγραφέα, σε μια ιστορία», «βουτώ και ταξιδεύω». Γι’ αυτό και το μότο της εκπομπής της ραδιοφωνικής είναι «Μεταφραστές, σαλπιγκτές των μυστικών που κρατούν λαοί, εποχές και γλώσσες». Και νομίζω είναι αυτό.

Σίγουρα. Και τι μεταφραστικά προβλήματα έχετε συναντήσει και εσείς στην πορεία σας ως τώρα και στον υποτιτλισμό, στη μετάφραση;

Θα πω κυρίως για τον υποτιτλισμό, γιατί ήταν η πιο μεγάλη μεταφραστική μου ενασχόληση σε διάρκεια, σε χρόνια, ήταν έντεκα χρόνια. Στον υποτιτλισμό το στοίχημα είναι –πολύ μεγάλο στοίχημα– να μπορέσεις σε αυτές τις δύο γραμμές που είναι συγκεκριμένοι χαρακτήρες σε αριθμό –που δεν το θυμάμαι τώρα ακριβώς– να αποδώσεις το νόημα περιεκτικά, συμπυκνωμένα, και αυτό που ακούγεται, γιατί ακούγεται, το ακούει ο τηλεθεατής, να μην τον πετάξει έξω αυτό που θα διαβάσει, να συμπλεύσει δηλαδή ο ήχος με αυτό που θα διαβάσει. Το οποίο δεν είναι εύκολο. Οπότε εκεί έρχεσαι αντιμέτωπος με διάφορες επιλογές, αλλά εδώ έχουμε και τον ήχο, δηλαδή δεν είναι μόνο το διαβάζω, είναι ότι ο τηλεθεατής θα το ακούσει. Οπότε αν τον πετάξει έξω από την ταινία, από το σενάριο, απ’ όλα, είναι δύσκολο. Δηλαδή πρέπει να τον κρατήσεις στο να πάει στο επόμενο χωρίς να δυσκολευτεί.

Κι όσον αφορά τις επαγγελματικές συνθήκες τόσο στον χώρο του υποτιτλισμού όσο και της μετάφρασης.

Είναι ίδιες. Πάντα, και στην τηλεόραση, υπήρχε το deadline, ο χρόνος είναι πάντα, τον έχεις εδώ, εδώ από πίσω, παντού, είναι εδώ. Ο χρόνος νομίζω είναι. Και στην τηλεόραση δηλαδή. Μπορεί να είχε προγραμματιστεί ένα ντοκιμαντέρ τελευταία στιγμή, γιατί υπάρχει κι η επικαιρότητα. Κι έπρεπε να γίνει με υπερωρίες, με καλή πάλι ποιότητα, με ψάξιμο, με μελέτη, με τα πάντα. Νομίζω ο χρόνος, ναι, δυστυχώς.

Και, πηγαίνοντας πίσω στην εκπομπή, έχει τρία χρόνια τώρα που ξεκίνησε.

Νομίζω, ναι, είναι τρία χρόνια.

Και, φαντάζομαι, έχουν περάσει ήδη πολλοί σημαντικοί μεταφραστές. Πού αποσκοπεί και τι πλάνα έχετε για την εκπομπή;

Να σας αποκαλύψω τα πλάνα; Τα πλάνα μου;

Μια ευχή καλύτερα!

Λοιπόν, όχι, έτσι κι αλλιώς συμβαίνει ήδη τώρα.

Μήπως τι θα ευχόσασταν για την εκπομπή στο μέλλον.

Θα γίνει τον Ιούνιο. Είναι πολύ ενδιαφέρον κι αυτό το γεγονός, ότι αυτή η εκπομπή έχει εξέλιξη, εξελίσσεται από μόνη της. Και όλα τα πράγματα τα οποία εξελίσσονται από μόνα τους δείχνουνε τη δυναμική τους. Οπότε υπάρχει μια δυναμική. Το επόμενο βήμα είναι μεταφραστές Έλληνες ή ξένοι που μεταφράζουν Έλληνες συγγραφείς σε άλλες γλώσσες. Είναι μια εξέλιξη της εκπομπής αυτής. Γιατί μέχρι τώρα έχουμε Έλληνες μεταφραστές που μεταφράζουν ξένους συγγραφείς. Κι υπάρχει κι ένα τρίτο στάδιο αλλά…

Θα το δούμε στην εκπομπή. Θα το ακούσουμε.

Θα το ακούσετε. Ναι, θα ‘ρθει.

Πείτε μας τώρα για τη σχέση σας και την αλληλεπίδραση με τους μεταφραστές κατά τη διάρκεια της εκπομπής, πριν ή μετά; Πώς επιλέγετε ποιος θα έρθει; Πώς είναι η σχέση σας; Γιατί;

Δεν είναι θέμα επιλογής. Θέλουμε να έρθουνε όλοι οι μεταφραστές. Τώρα το ποιους καλούμε πιο πρώτα ή όλα αυτά δεν έχει σχέση, δεν υπάρχει κάποια ιεραρχία. Είναι και λίγο έτσι μέσα στη ροή της καθημερινότητας και της δουλειάς, είναι να βρεις και τα στοιχεία, να τους βρεις τους ίδιους, να είναι διαθέσιμοι, γιατί πάντα οι μεταφραστές δουλεύουν, εργάζονται, έχουνε τα deadline. Επίσης δεν είναι μια εκπομπή δημοσιογραφική που έρχεται ο μεταφραστής και απλά μιλάμε, οπότε δεν χρειάζεται ίσως να προετοιμάσει κάτι, τα έχει πιο εύκολα. Πρέπει να κάτσουνε να γράψουν. Και αρκετοί από αυτούς, επειδή επιμελούνται πάρα πολύ τα κείμενα και ξέρουν τι είναι ο λόγος ο γραπτός, είναι πολύ απαιτητικοί ως προς αυτό. Δηλαδή και θέλουνε κι η εκπομπή τους να είναι και πολύ ωραία και να την φροντίσουνε και να έχει και κάτι το ιδιαίτερο. Οπότε όλο αυτό ίσως… κάποιοι έρχονται πιο πριν, κάποιοι πιο μετά, κάποιοι θέλουνε μια έμπνευση, μια ιδέα… Δεν υπάρχει δηλαδή μια ιεράρχηση ως προς αυτό. Θέλουμε όλοι να έρθουν.

Και, κλείνοντας, δύο ερωτήσεις για το μέλλον της μετάφρασης. Κλείνοντας, πώς φαντάζεστε το μεταφραστικό επάγγελμα σε είκοσι χρόνια, ας πούμε, από τώρα;

Ωχ! Στην Ελλάδα;

Ναι, πείτε μας για την Ελλάδα, πώς φαντάζεστε το μέλλον της μετάφρασης;

Δεν ξέρω αν μπορώ να φανταστώ. Πιστεύω ότι είναι ένα επάγγελμα το οποίο δεν έχει ημερομηνία λήξης, γιατί, όσο και αν υπάρχουν τα προγράμματα ή τα applications ή η τεχνολογία που μπορεί να βάλεις μία πρόταση ή ένα κείμενο και να στο μεταφράσει, πάντα ο ανθρώπινος παράγοντας, ο άνθρωπος, είναι αυτός που κάνει τα πράγματα να φαντάζουνε και να είναι αλλιώς. Πιστεύω ότι πάντα θα υπάρχουνε μεταφραστές. Γιατί αυτοί είναι διεθνιστές. Δηλαδή, χωρίς αυτούς, νομίζω, θα είναι σαν να λέμε ότι έχει έρθει ένα τέλος στους λαούς και στην κατάσταση. Πάντα θα χρειάζονται και πάντα θα υπάρχει αυτό το αλισβερίσι μεταξύ των λαών και των ανθρώπων και των πολιτισμών, που χρειάζονται οι άνθρωποι που μπορούν και μαθαίνουν τις άλλες γλώσσες.

Σωστά, άρα…

Τώρα, ως προς εργασιακό γίγνεσθαι δεν μπορώ να πω. Ελπίζω ότι, στην Ελλάδα τουλάχιστον, ότι… Είμαι αισιόδοξη, νομίζω ότι θα είναι πιο καλές οι συνθήκες για τους μεταφραστές. Εσείς τι λέτε γι’ αυτό;

Πολύ ωραία. Το ευχόμαστε! Οπότε σε έναν φοιτητή ή μια φοιτήτρια που θέλει να ασχοληθεί με τη μετάφραση στον επαγγελματικό τομέα, τι θα τον συμβουλεύατε;

Εγώ τους θαυμάζω τους μεταφραστές, όπως θαυμάζω και τους μουσικούς επίσης. Νομίζω σας τα έχουνε πει πολύ καλύτερα οι επαγγελματίες μεταφραστές που είναι και πάρα πολλά χρόνια στον σκληρό τομέα του βιβλίου, της λογοτεχνίας, που είναι πολύ γοητευτικός, πολύ γοητευτική η λογοτεχνία, αλλά αρκετά απαιτητική. Λοιπόν, τι θα συμβούλευα; Υπομονή, επιμονή σίγουρα, και, νομίζω, το βασικό είναι αυτή η διάθεση προς εξερεύνηση που έχουν οι μεταφραστές έτσι κι αλλιώς. Το «γιατί αυτό το λέμε αλλιώς;», «αυτό γιατί λέγεται έτσι;», «αυτό πώς να λέγεται κι από πού προήλθε;». Πρέπει να έχεις μια επιθυμία για εξερεύνηση κι ανακάλυψη.

Ένα μεράκι.

Ένα μεράκι, ναι, σίγουρα. Αυτό σίγουρα.

Σας ευχαριστούμε πάρα πολύ κι ευχόμαστε καλή συνέχεια με τα πλάνα.

Κι εμείς ευχαριστούμε πολύ, και το Τρίτο Πρόγραμμα σας ευχαριστεί και η Ελληνική Ραδιοφωνία, καλή συνέχεια, συγχαρητήρια γι’ αυτό που κάνετε και καλή συνέχεια σε ό,τι κάνετε.

Επίσης και καλή επιτυχία!

Καλή συνέχεια στη μετάφραση και στους μεταφραστές!

Βιογραφικό

Η Αφροδίτη Κοσμά σπούδασε Πολιτικές Επιστήμες στο Πανεπιστήμιο Σάουθ Μπανκ του Λονδίνου (London South Bank University) και έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στη Μετάφραση στο Πανεπιστήμιο του Γουεστμίνστερ (University of Westminster). Εργάστηκε ως μεταφράστρια λογοτεχνίας και ως υποτιτλίστρια στην ΕΡΤ. Σήμερα είναι ραδιοφωνική παραγωγός και εργάζεται στο κρατικό ραδιόφωνο. Στο πλαίσιο της εκπομπής της Carte Postale – Ένας μεταφραστής εξομολογείται ένας μεταφραστής ή μια μεταφράστρια διαβάζει τις καρτ ποστάλ που έγραψε προς έναν ή μια συγγραφέα που έχει μεταφράσει και επιλέγει μουσική που την αφιερώνει στον ή στην συγγραφέα.

Επιλεγμένες μεταφράσεις

Smith, Dinitia (2000). Ο θαυματοποιός [The illusionist]. Αθήνα: Μέδουσα – Σέλας.

Shields, Jody (2001). Ο συκοφάγος [The fig eater]. Αθήνα: Ενάλιος.

Hayman, Ronald (2001). Νίτσε [Nietzsche]. Αθήνα: Ενάλιος.

Eagleton, Terry (2002). Μαρξ [Marx]. Αθήνα: Ενάλιος.

Freire, Espido (2002). Παγωμένα ροδάκινα [Melocotones helados]. Αθήνα: Ενάλιος.

Hacker, P. M. (2002). Βιγκενστάιν [Wittgenstein]. Αθήνα: Ενάλιος.

Tanner, Michael (2002). Σοπενχάουερ [Schopenhauer]. Αθήνα: Ενάλιος.

Rico, Eugenia (2003). Θλιμμένοι εραστές [Los amantes tristes]. Αθήνα: Μπουκουμάνης.

Συνέντευξη: Φωτεινή Πατεινάρη και Αναστασία Σαββίδου
Ημερομηνία και τόπος: Μάιος 2019, Θεσσαλονίκη
Παραπομπή: 
Βηδενμάιερ, Ανθή, Λάμπρου, Δέσποινα και Πατεινάρη, Φωτεινή (2021). «Συνέντευξη με την Αφροδίτη Κοσμά», Πορτρέτα μεταφραστριών και μεταφραστών. Θεσσαλονίκη: Τμήμα Γερμανικής Γλώσσας και Φιλολογίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. 

Κατηγορία: μεταφράστρια/μεταφραστής, αγγλικά–ελληνικά, μετάφραση πεζογραφίας, υποτιτλισμός, ισπανικά–ελληνικά