Αργυρώ Μαντόγλου

Καλησπέρα σας.

Καλησπέρα.

Πώς προέκυψε στη ζωή σας η λογοτεχνική μετάφραση;

Ναι, τα πρώτα βιβλία που μετέφρασα ήταν δική μου επιλογή. Δεν υπήρξε κάποιος εκδότης που να μου αναθέσει μετάφραση. Το πρώτο βιβλίο που μετέφρασα ήταν της Τζoρτζ Έλιοτ [George Eliot] Τhe Lifted Veil, το οποίο μου άρεσε πάρα πολύ. Τότε σπούδαζα εκείνη την εποχή και θεώρησα ότι θα ήταν καλό να αποδοθεί στη γλώσσα μας και θεώρησα ότι αυτό ήταν δική μου αποστολή. Και ξεκίνησα να το μεταφράζω πολύ σιγά και πολύ αργά για δική μου απόλαυση. Ταυτόχρονα μετέφραζα και μια νουβέλα του Χένρι Τζέιμς [Henry James] The Lesson of the Master, όπου θεώρησα ότι κι αυτό έπρεπε να αποδοθεί στα ελληνικά και κάποια στιγμή θα έβρισκα και εκδότη. Όλα αυτά πήραν χρόνια. Βρήκα εκδότη μετά από καιρό, κυκλοφόρησαν τα βιβλία, αυτές οι μεταφράσεις, αυτά τα δυο σύντομα αφηγήματα, και έτσι μπήκα και εγώ στον χώρο της μετάφρασης. Μετά, το επόμενο ήταν τα δοκίμια της Βιρτζίνια Γούλφ [Virginia Woolf], όπου κι αυτό ήταν μια δική μου επιλογή. Σ’ εκείνη την περίοδο δεν το έκανα επαγγελματικά, έκανα κείμενα τα οποία θεωρούσα ότι έπρεπε οπωσδήποτε να μεταφραστούν στα ελληνικά. Μετά απ’ αυτό προέκυψαν δουλειές. Ήρθαν εκδότες και μου δώσαν βιβλία που θέλανε να γίνουν σε συγκεκριμένο χρονικό περιθώριο, είχαν deadline και είχαν και αμοιβές. Κάπως έτσι ξεκίνησε. Αλλά, ναι, η αρχή έγινε γιατί εγώ ήθελα να αποδώσω στα ελληνικά δύο-τρία συγκεκριμένα κείμενα και το έκανα.

Είχατε κάποια κριτήρια όσον αφορά τη θεματολογία ή απλά θέλατε να τα αποδώσετε εσείς στα ελληνικά;

Τα δοκίμια της Βιρτζίνια Γουλφ, το πρώτο, γιατί επανεκδόθηκε, ήταν κάποια δοκίμια, τα οποία με είχαν απασχολήσει πάρα πολύ και ως γυναίκα, και ως γυναίκα που γράφει, και ως γυναίκα που γράφει τότε ήταν τέλη του 20ού αιώνα – η Βιρτζίνια Γουλφ είχε γράψει τα δοκίμια αυτά αρχές του 20ού αιώνα, και είδα ότι πολλά πράγματα δεν έχουν αλλάξει. Και θεώρησα υποχρέωσή μου να μεταφέρω στα ελληνικά αυτά τα κείμενα. Είχαν πολύ να κάνουν και με θεωρητικές δικές μου αναζητήσεις αυτά τα κείμενα. Μετέφραζα αποσπάσματα από τα κείμενα της Βιρτζίνια Γουλφ, τα οποία χρησιμοποιούσα σε δικά μου θεωρητικά κείμενα. Μετά τα αποσπάσματα έγιναν τόσα πολλά, που τελικά βγήκαν και τα κείμενα. Κάπως έτσι.

Τι είδους μεταφραστικά προβλήματα συναντάτε συνήθως στη διαδικασία της μετάφρασης και πώς τα αντιμετωπίζετε;

Τώρα πια αυτά που συναντώ έχουν να κάνουν κυρίως, όχι τόσο πολύ με τα πραγματολογικά –γιατί αυτά τα βρίσκουμε– ούτε με θέματα που έχουν να κάνουν με πληροφορίες –κι αυτά τα βρίσκουμε–, η απόδοση του χιούμορ είναι το πιο δύσκολο για μένα. Και στο Ορλάντο της Βιρτζίνια Γουλφ έχει αυτό το υπόγειο χιούμορ που μου πήρε πολλά χρόνια για να καταλάβω, αλλά και τώρα μεταφράζοντας πρόσφατα τον Πίτερ Κάρεϊ [Peter Carey], Αυστραλός, αυτός έχει ένα πολύ ιδιότυπο χιούμορ που αν το συλλάβεις οκέι, αν δεν το συλλάβεις είναι ακατανόητο. Το να μπορέσω να αποδώσω στα ελληνικά αυτό που δεν είναι ένα ανέκδοτο ή ένα αστείο, είναι όλο το κείμενο έτσι. Όλο το κείμενο υπονομεύει τον εαυτό του. Δηλαδή λέει αυτά και εννοεί και άλλα πράγματα. Αυτό δυσκολεύει πιο πολύ. Και πώς το λύνω; Το λύνω ή εγκαταλείποντας το βιβλίο, που δεν το έχω κάνει ακόμα, αλλά είμαι πολλές φορές έτοιμη, ειδικά στον Κάρεϊ ή αφήνοντάς το… το ονειρεύομαι. Δηλαδή το αφήνω ένα διάστημα και βρίσκω λύσεις εν καιρώ. Όταν βέβαια υπάρχει deadline εκεί είναι που αρρωσταίνεις. Είναι τόσο μεγάλη η πίεση του να βρεθεί λύση που, ναι, μου έχει τύχει να αρρωστήσω.

Τώρα να δούμε και λίγο τη μετάφραση ως επάγγελμα.

Ουάου.

Γενικότερα θεωρείτε ότι οι απολαβές στη λογοτεχνική μετάφραση είναι ικανοποιητικές;

Δεν υπάρχει τρόπος να απαντήσω. Οπωσδήποτε δεν θεωρώ πως είναι ικανοποιητικές, ειδικά στην Ελλάδα. Επειδή έχω μιλήσει με συναδέλφους Ευρωπαίους που έχουν κάνει το ένα δέκατο από τα βιβλία που έχω κάνει εγώ και πληρώνονται, αμείβονται, υπάρχει μεγάλη εκτίμηση στο πρόσωπό τους. Εμείς εδώ, όχι, δεν έχουμε. Ενώ έχουμε πολύ καλούς μεταφραστές, δεν είναι οι αμοιβές αντίστοιχες και μάλιστα με την κρίση έχουν μειωθεί σημαντικά οι αμοιβές.

Οπότε πιστεύετε ότι και το στάτους του μετάφραση στην Ελλάδα…

Δεν θεωρείται πρόσωπο που πρέπει να προσεχθεί και να υποστηριχθεί ο μεταφραστής. Δηλαδή θυμάμαι είχα βρεθεί στη Μασσαλία πριν χρόνια, σ’ ένα συνέδριο, και κάπου ανέφερα ότι έχω μεταφράσει Χένρι Τζέιμς. Και έρχονται δυο-τρεις και με κοιτάζουν με θαυμασμό. «Μα», λέει, «είστε πολύ μικρή», δηλαδή δεν έδειχνα ότι μπορώ εγώ. Θεωρούσαν ότι αυτός που θα έχει μεταφράσει Χένρι Τζέιμς πρέπει να είναι…, γιατί είναι πάρα πολύ δύσκολο. Εδώ δεν είδα κανείς να απορεί γι’ αυτό. Πώς είναι δυνατόν να το έχω κάνει. Προφανώς είναι κείμενα που είναι άθλος να μεταφερθούν σε μια άλλη γλώσσα. Και αυτό και εκτιμάται και αμείβεται δεόντως. Εδώ, δεν ξέρω, εντάξει, είναι άθλος, αλλά θεωρούμε ότι κάνουμε άθλους γιατί μας αρέσει, όχι γιατί πρέπει να ζήσουμε.

Σχετικά με τους συγγραφείς των κειμένων που μεταφράζετε τους πιο σύγχρονους, τι σχέση έχετε με αυτούς, έχετε κάποια επαφή;

Ναι, με τον Πίτερ Κάρεϊ είχα κάποια mail, γιατί δεν γινόταν να αποδοθεί το βιβλίο του και ευτυχώς με βοήθησε σε κάποια σημεία. Με τον Ισιγκούρο [Ishiguro] είχα, πριν πάρει το Νόμπελ, που έκανα το Θαμμένο γίγαντα, ναι, δύο-τρία mail, δεν χρειάστηκε παραπάνω. Ναι, νομίζω ότι είναι πρόθυμοι οι άνθρωποι αν χρειαστεί. Εγώ προσπαθώ να μην…, γιατί πολλές φορές οι απαντήσεις τους, αντί να με διευκολύνουν, μου δημιουργούν μεγαλύτερο πρόβλημα. Μου γράφουν κάτι κατεβατά που εγώ θέλω συγκεκριμένο… Ναι, προσπαθώ, δηλαδή, όταν δεν υπάρχει άλλος τρόπος.

Και, ποια εικόνα έχετε για τη σχέση μεταξύ μεταφραστών, επιμελητών και εκδοτικών οίκων; Η επιμέλεια είναι απαραίτητη ή όχι;

Οπωσδήποτε. Οπωσδήποτε και μπορεί να σε σώσει, να σώσει το βιβλίο ένας καλός επιμελητής. Να σώσει, να βρει και λάθη και αδεξιότητες ή να βελτιώσει κάποια έκφραση. Βέβαια, οι επιμελητές, οι καλοί επιμελητές είναι λίγοι, γιατί δεν πληρώνονται. Είναι θέμα κόστους. Θεωρώ ότι χρειάζεται, όμως, ειδικά σε απαιτητικά βιβλία είναι απαραίτητη και η συνεργασία ανάμεσα σε μεταφραστή και επιμελητή. Εγώ όποτε το έχω κάνει αυτό είμαι πιο χαλαρή και πιο ευχαριστημένη και πιο σίγουρη ότι δεν θα εκτεθώ. Γιατί όταν φεύγει το βιβλίο από μένα και δεν πάει πουθενά, μπορεί εγώ να έχω κάνω λάθη τραγικά. Χρειάζεται ένας δεύτερος επαγγελματίας, είναι απαραίτητο.

Σας έχουν συμβεί περιπτώσεις λογοκρισίας; Ένας επιμελητής ή ένας εκδότης να αλλάξει το κείμενο σας;

Μου έχει συμβεί. Ναι, μου έχει συμβεί. Βέβαια… Εννοείς να το αλλάξει προς το χειρότερο;

Κατά τη δική σας άποψη προς το χειρότερο ή για να γίνει πιο εμπορικό.

Όχι. Επειδή τα βιβλία που κάνω εγώ δεν είναι εμπορικά ούτως ή άλλως, δεν έχουν δικαίωμα να κόψουνε. Δηλαδή δεν μπορείς να κόψεις από τον Ισιγκούρο τώρα ή τον Κάρεϊ. Δεν μου έχει τύχει αυτή η παραποίηση του κειμένου, γιατί δεν έχω δουλέψει με κείμενα που έχουν εμπορικότητα. Ότι έχει παρέμβει κάποιος διορθωτής αρνητικά κάποιες φορές, το βλέπω εκ των υστέρων, γιατί είχα δώσει κείμενα όπου είχα δώσει κάποιες λύσεις, και βρήκε άλλες λύσεις δικές του. Που τώρα βλέπω ότι ήταν καλύτερες οι δικές μου. Βέβαια, τότε δεν είχα την ετοιμότητα να διορθώσω τον διορθωτή. Έχει συμβεί αυτό πάντως, ναι.

Έχετε δεχτεί κάποια κριτική για μια μετάφραση σας, η οποία ενδεχομένως να επηρέασε ή να αισθανθήκατε ότι αδικείστε;

Ναι, υπάρχουν άτομα που δεν ασχολούνται ποτέ μαζί σου, γιατί εγώ έχω και συγγραφικό έργο, και μπορεί να δουν ένα λάθος κάπου σε μια μετάφραση και να γράψουν σε κυριακάτικη εφημερίδα για το ένα λάθος των 500 σελίδων. Μου έχει συμβεί, ναι. Και ήταν μεγάλο σοκ. Ήταν Δεκαπενταύγουστος, οι άνθρωποι ήταν σε διακοπές, ήμουνα στην παραλία κι έβλεπα όλοι να διαβάζουν το Βήμα και ήταν ένα κείμενο που κάτι έγραφε για ένα λάθος μου, δεν θυμάμαι –μάλλον θυμάμαι απλώς δεν θέλω να το αναφέρω– ένα λάθος μου σε ένα βιβλίο ότι θα έπρεπε να αποδοθεί αλλιώς. Και τότε ήμουνα και πιο μικρή ήταν ο πανικός, δηλαδή ότι όλος ο κόσμος έβλεπε το λάθος. Και είναι λίγο σοκαριστικό αυτό. Πρέπει να υπάρχει κριτική, δεν διαφωνώ, αλλά πρέπει κάποιος, αυτός που αποφασίζει να ασχοληθεί με την κριτική της μετάφρασης, να βλέπει τη μετάφραση συνολικά και όχι ένα λάθος που μπορεί να είναι… Γιατί νομίζω πραγματολογικό ήταν το λάθος μου, ήταν επιστήμονας και τον είπα ερευνητής; Δεν θυμάμαι. Πάντως κάτι πραγματολογικό ήτανε το λάθος μου. Ναι, και είναι λίγο αυτό άδικο, νομίζω, το να εστιαστεί σε μία λέξη και να χάσει το όλο.

Είστε αισιόδοξη για το μέλλον της μετάφρασης στην Ελλάδα;

Ναι, είμαι αισιόδοξη, γιατί βλέπω ότι υπάρχουν καινούργιοι μεταφραστές που κάνουν πολύ καλή δουλειά και είναι και για μένα χαρά να διαβάζω βιβλία που είναι καλά μεταφρασμένα από νεότερους από εμένα. Ελπίζω να ανέβουν κι οι αμοιβές και να έχουν και κίνητρο νεαροί επαγγελματίες να ασχοληθούν με τη μετάφραση. Ναι, είμαι αισιόδοξη, είμαι αισιόδοξη, γιατί καινούργιες μεταφράσεις κλασικών έργων έρχονται και εμπλουτίζονται, πλουτίζεται η γλώσσα, νομίζω ότι υπάρχει μέλλον, ναι. Αρκεί και οι εκδότες να αρχίσουν να αμείβουν καλύτερα. Νομίζω εκεί είναι το θέμα.

Έχετε κάποια συμβουλή να δώσετε σε έναν φοιτητή ο οποίος ενδεχομένως να σκοπεύει ή να ανακαλύπτει τώρα τη μετάφραση και να επιθυμεί να την ακολουθήσει επαγγελματικά;

Επαγγελματικά; Εντάξει, δεν είναι ένα επάγγελμα που θα συνέστηνα σε κάποιον, θα έλεγα «Γίνε μεταφραστής». Εάν του αρέσει. Εμένα μου αρέσει αυτή η δουλειά, γιατί μου αρέσει να δουλεύω μόνη και στα δικά μου ωράρια, δηλαδή υπάρχουν ώρες, μέρες που μπορεί να κοιμάμαι και να δουλέψω βράδυ. Έχω αυτή την ελευθερία και μου αρέσει αυτό το ελεύθερο ωράριο, το οποίο βέβαια έχει και τα αρνητικά, γιατί μπορεί να δουλεύεις 24 ώρες, αλλά αυτή η ελευθερία του να δουλεύεις, όπου θέλεις ό,τι ώρα θέλεις, είναι σημαντικό, νομίζω. Τι συμβουλή θα έδινα; Θα έδινα μια συμβουλή ν’ αρχίσει να κάνει πρώτα ένα κείμενο που αγαπάει, ένα κείμενο που αγαπάει που δεν το κάνει για αμοιβή ούτε γιατί του το ζήτησε κάποιος, αλλά γιατί θέλει να το κάνει. Εκεί θα δοκιμαστεί. Εάν του αρέσει να το κάνει αυτό και αν μέσα απ’ αυτό το κείμενο πάρει χαρά, τότε, ναι, να το ακολουθήσει επαγγελματικά. Γιατί μπορεί να μην του αρέσει καθόλου. Δηλαδή θεωρητικά να νομίζει ότι θέλει, αλλά να μην… Και κυρίως, αυτό, να θέλει να μείνει μόνος του και να δουλεύει με τις δικές του ώρες. Γιατί για έναν άνθρωπο ιδιαίτερα κοινωνικό και εξωστρεφή δεν είναι αυτή δουλειά. Δηλαδή αν είσαι εξωστρεφής και θες κόσμο γύρω σου, δεν μπορείς να δουλεύεις 12 και 15 ώρες μόνος. Βέβαια, τώρα γίνεται. Μπορείς να πάρεις το laptop και να πας σ’ ένα καφέ. Εγώ δεν το κάνω, άλλοι το κάνουν. Εγώ δεν μπορώ να δουλέψω σε ανοιχτό χώρο, αλλά άλλοι συνάδελφοι το κάνουν. Πάνε σε καφέ, σε παραλίες και δουλεύουν. Είναι, νομίζω, κυρίαρχο αυτό, το να σου αρέσει η παρέα του εαυτού σου, γιατί αν δεν σου αρέσει η παρέα του εαυτού σου… άλλη δουλειά.

Κάπου εδώ φτάνουμε στο τέλος. Σας ευχαριστούμε πάρα πολύ για τον χρόνο σας.

Κι εγώ ευχαριστώ. Ήταν πολύ ωραίες οι ερωτήσεις και πέρασα καλά και είδα κι εγώ μια άλλη οπτική αυτού που κάνω.

Σας ευχαριστούμε πολύ.

Κι εγώ.