Αντώνης Παπαθεοδούλου

Γεια σας.

Γεια χαρά.

Ευχαριστούμε πολύ που είστε εδώ μαζί μας.

Εγώ ευχαριστώ.

Θέλουμε αρχικά να μας πείτε ποια είναι η σχέση σας με τα ισπανικά και τα αγγλικά και πώς προέκυψε η μετάφραση.

Η μετάφραση δεν προέκυψε από τη γλώσσα, προέκυψε περισσότερο από την αγάπη μου για τα παιδικά βιβλία. Δηλαδή μ’ αρέσει ο χώρος του παιδικού βιβλίου, γράφω παιδικά βιβλία, έχω πάρα πολλά παιδικά βιβλία τα οποία θαυμάζω από δημιουργούς του εξωτερικού, που μου αρέσουνε, οπότε το πάθος να μεταφράζω τις δουλειές τους ξεκινάει από εκεί. Από ‘κει και πέρα το κάνω στις γλώσσες που νιώθω άνετα, στα αγγλικά, που έκανα από πολύ μικρός και τα συνέχισα μετά, και στα ισπανικά, που συνεχίζω να κάνω μαθήματα ισπανικής φιλολογίας στο Ανοικτό Πανεπιστήμιο μέχρι σήμερα. Είναι μια γλώσσα που αγαπάω πάρα πολύ. Οπότε μ’ αρέσει να επιλέγω τις δουλειές που θέλω να μεταφράσω και απ’ αυτές όποιες θέλει κάποιος εκδότης να τις εκδώσει κι εγώ εμπιστεύομαι τη γλώσσα ταυτόχρονα το κάνω.

Με τι κριτήρια επιλέγετε με ποιον θα συνεργαστείτε ή τι θα μεταφράσετε;

Με ποιον εκδότη, ας πούμε, θα συνεργαστώ; Τι εννοείτε;

Και τα δύο. Είτε με ποιον εκδότη είτε πώς θα μεταφράσετε… Είναι δύο διαφορετικές ερωτήσεις;

Με ποιον συνεργάτη… Συνεργάτης συνήθως είναι ένας εκδότης. Είτε ο δημιουργός που έγραψε το αυθεντικό κείμενο στη γλώσσα του είτε ο εκδότης με τον οποίο θα συνεργαστείς. Συνήθως αυτό συμβαίνει αντίστροφα. Συνήθως ένας εκδότης έχει επιλέξει ένα έργο, έχει αγοράσει τα δικαιώματα ενός έργου από μια διεθνή έκθεση, όπως είναι η Έκθεση της Μπολόνια, όπως είναι του Λονδίνου, της Φρανκφούρτης και τα λοιπά, εκθέσεις βιβλίου που πάνε Έλληνες εκδότες, βλέπουν τα βιβλία που τους ενδιαφέρουν και επιλέγουν ποια θα θέλαν να κυκλοφορήσουν στην ελληνική γλώσσα, και, από εκεί και πέρα, κάποια που τυχαίνει να με ενδιαφέρουν κι εμένα είτε μου προτείνουν εκείνοι είτε εγώ λέω «Θέλω πάρα πολύ να μεταφράσω αυτό!». Οπότε προκύπτει έτσι μια συνεργασία.

Μιλήσατε πριν για παιδικά έργα τα οποία θαυμάζετε. Όσον αφορά τη μετάφραση, υπάρχει κάποιος μεταφραστής που θαυμάζετε; Ή γενικά να έχετε ως πρότυπο.

Υπάρχουνε πολλοί μεταφραστές που θαυμάζω. Η αγαπημένη μου είναι η Μαρία Αγγελίδου, προς τα ελληνικά. Και είναι και μια μεταφράστρια, η οποία μου πρωτοέμαθε τα μυστικά της μετάφρασης. Δηλαδή η τρέλα μου με τη μετάφραση παιδικών βιβλίων ξεκίνησε σε ένα δικό της σεμινάριο, όπου είχε βάλει πάρα πολύ δύσκολα πράγματα για να «παίξουμε» κι εγώ τα είδα αυτά ως πρόκληση. Θυμάμαι ότι μας είχε βάλει –τώρα πάνε δέκα χρόνια– μας είχε βάλει να μεταφράσουμε ως άσκηση κάποια ποιήματα του Έντουαρντ Λίαρ [Edward Lear‎], τον οποίο εγώ αγάπησα τόσο πολύ που φέτος εκδόθηκε μια μεταφρασμένη συλλογή δική μου που έχει ξεκινήσει από εκείνο το σεμινάριο. Και τη Μαρία τη θαυμάζω πάρα πολύ, γιατί ακριβώς μεταφράζει κι εκείνη, μεταξύ πολλών άλλων φυσικά που έχει μεταφράσει, και πάρα πολύ μικρή φόρμα. Βιβλία έμμετρα, βιβλία, που λέμε picture books, εικονοβιβλία, δηλαδή που έχουν ελάχιστο κείμενο, και παραδόξως είναι και πολύ πιο δύσκολα στο να μεταφραστούν από αυτά που έχουν πολύ κείμενο.

Η μετάφραση παιδικών βιβλίων σε σχέση με λογοτεχνικά βιβλία, έχει κάποιες δυσκολίες; Και ποιες είναι αυτές;

Θα πω σε σχέση με τα παιδικά βιβλία, γιατί λογοτεχνικά βιβλία δεν έχω μεταφράσει. Θα πω ποιες είναι οι δυσκολίες της μετάφρασης ενός παιδικού βιβλίου, όχι συγκριτικά, γιατί πραγματικά δεν ξέρω, δεν έχω μεταφράσει λογοτεχνία για ενήλικες. Είναι αρκετά δύσκολο, γιατί πάρα πολλές φορές υπάρχουν εκεί μέσα πράγματα τα οποία είναι χιούμορ, είναι ρίμες, είναι αυτή η περίεργη επικοινωνία του λόγου με την εικόνα… Δηλαδή πάρα πολλές φορές στα εικονογραφημένα βιβλία η ιστορία δημιουργείται ανάμεσα στην εικόνα και στον λόγο κάπου στη μέση. Οπότε αυτό το πράγμα που γεννιέται εκεί πρέπει να το μεταφέρεις αυτούσιο. Και πολλές φορές αυτό είναι εις βάρος του λόγου. Γιατί την εικόνα δεν μπορείς να την αλλάξεις. Ένα βιβλίο είναι ήδη εικονογραφημένο. Άρα αν αυτό έχει μια ομοιοκαταληξία, που τελειώνει σε κάτι κι εσύ θα ‘θελες να διαλέξεις μια άλλη λέξη που είναι αντίστοιχη, αλλά είναι τέλεια, αλλά βλέπεις αυτή τη λέξη εικονογραφημένη από πίσω, εκεί δεν μπορείς να κάνεις κάτι. Οπότε έχει διάφορα τέτοια χαρακτηριστικά που το κάνουνε ιδιαίτερο και αρκετά δύσκολο. Πάρα πολλά λογοπαίγνια, και πάντα η απάντηση στο πώς μεταφράζεις κάτι είναι το γιατί το μεταφράζεις. Κι όταν αυτό το μεταφράζεις για να απευθυνθείς σε παιδιά, έχει τις δυσκολίες που έχει οποιοδήποτε κείμενο που απευθύνεται σε παιδιά. Δηλαδή όταν ένα κείμενο, ας πούμε στα ισπανικά, κάνει τα παιδιά να ξεκαρδίζονται στα γέλια, αυτό που πρέπει να κάνει και το κείμενο στα ελληνικά είναι τα παιδιά να ξεκαρδίζονται στα γέλια. Και μάλιστα με τον ίδιο τρόπο που επέλεξε να το κάνει ο συγγραφέας ο ισπανόφωνος. Αυτό είναι μια δυσκολία ιδιαίτερη πολλές φορές. Και αυτό είναι και που μ’ αρέσει. Γι’ αυτό και ασχολούμαι με τη μετάφραση πιο πολύ. Δηλαδή αν μου δώσει κάποιος να μεταφράσω, ας πούμε, ένα τούβλο λογοτεχνικό βιβλίο δεν νομίζω ότι αντέχω τη δουλειά που χρειάζεται. Αντιθέτως όταν κάτι είναι πάρα πολύ μικρό, αλλά είναι πρόκληση το πώς θα καταφέρεις να το μεταφράσεις, αυτό μου αρέσει πάρα πολύ. Το βρίσκω σαν παιχνίδι, δηλαδή.

Μπορείτε να ζήσετε επαγγελματικά μόνο απ’ αυτό;

Όχι. Όχι, δεν μπορώ. Αλλά δεν είμαι χαρακτηριστικό παράδειγμα, γιατί, όπως σας είπα και πριν, επιλέγω να μεταφράζω μικρή φόρμα. Και εκ των πραγμάτων οι αμοιβές γι’ αυτές τις μεταφράσεις είναι πάρα πολύ μικρές. Δηλαδή ακόμη και οι καλές αμοιβές για μια τέτοια μετάφραση είναι ένα πάρα πολύ μικρό ποσό. Δεν είναι η αμοιβή που θα έπαιρνε κάποιος για ένα βιβλίο πεντακοσίων σελίδων, ας πούμε.

Ανήκετε σε κάποια ένωση μεταφραστών;

Όχι. Γιατί, όπως σας είπα, η ενασχόλησή μου με τη μετάφραση προκύπτει απ’ την αγάπη μου πιο πολύ για το παιδικό βιβλίο. Δηλαδή ανήκω σε διάφορες οργανώσεις του παιδικού βιβλίου και όχι τόσο της μετάφρασης. Δηλαδή είναι ένα πράγμα που κάνω επειδή αγαπώ τα παιδικά βιβλία. Και κάποια από αυτά που είναι του εξωτερικού θα ήθελα πάρα πολύ να τα έχω μεταφέρει εγώ. Οπότε όταν αυτό ταιριάζει και με τις προθέσεις κάποιου εκδότη το κάνω, ναι.

Ο τομέας της μετάφρασης προφανώς είναι αρκετά δύσκολος ακόμη και για τους επαγγελματίες, αυτό σημαίνει ότι είναι πιθανό να γίνουν κάποια λάθη.

Σίγουρα.

Πώς πιστεύετε ότι μπορούν να βελτιωθούν αυτά τα λάθη ή γενικά η ποιότητα της μετάφρασης.

Ειλικρινά να σας πω; Δεν έχω ιδέα. Δεν έχω ιδέα, γιατί δεν γνωρίζω τον επαγγελματικό χώρο της μετάφρασης τόσο καλά. Παρ’ όλα αυτά, η μικρή φόρμα που υπηρετώ εγώ σε βοηθάει να ασχοληθείς πολύ περισσότερο χρόνο μ’ αυτό που μεταφράζεις. Δηλαδή όταν έχεις να μεταφράσεις μια πρόταση σ’ ένα σαλόνι ενός εικονογραφημένου βιβλίου, έχεις όλον τον χρόνο να δώσεις την προσοχή που χρειάζεται στις λέξεις αυτής της πρότασης και στη μεταφορά αυτής της ατμόσφαιρας που θέλει να μεταφέρει το βιβλίο στη γλώσσα στην οποία γράφτηκε. Οπότε εκεί τα λάθη περιορίζονται πάρα πολύ. Αυτό που κάνω εγώ είναι να δίνω το βιβλίο να το διαβάζουν πάρα πολλοί άνθρωποι, όταν μεταφράζω. Και εμπιστεύομαι και όλα αυτά που μου λένε, είτε με έναν τρόπο στατιστικό είτε με έναν τρόπο προσωπικό. Το να ακούς τους άλλους έχει πάρα πολύ μεγάλη σημασία σ’ αυτήν την περίπτωση.

Είτε είναι επιμελητές είτε όχι;

Όταν είναι επιμελητές εκατό φορές περισσότερο, γιατί είναι κι η δουλειά τους να το κάνουν αυτό το πράγμα. Αλλά και πάλι δεν είναι μόνο ο επιμελητής το θέμα. Το θέμα είναι… ακόμα κι ένας γονιός που θα διαβάσει ένα παραμύθι, ένα έμμετρο παραμύθι στο παιδί του για να κοιμηθεί, όταν αυτό που έχω μεταφέρει εγώ ως ρίμα δεν μπορεί καλά-καλά να το αρθρώσει, ενώ εγώ το έχω ακούσει να είναι πολύ μουσικό στην αυθεντική του γλώσσα, αυτό είναι μια ανατροφοδότηση τρομερά χρήσιμη, ας πούμε.

Τα παιδιά θα ήταν οι καλύτεροι επιμελητές βέβαια.

Εξαρτάται. Μεταξύ μας είναι πολύ χαριτωμένο αυτό να το λέμε και πολύ ωραίο και εν πολλοίς είναι αλήθεια. Αλλά πολλές φορές όταν θέλεις να κάνεις μια δουλειά που να είναι και επαγγελματικά πάρα πολύ σωστή θέλει και τα πιο οξυμένα κριτήρια κάποιου που διαβάζει με διαφορετικό τρόπο απ’ τα παιδιά. Σίγουρα τα παιδιά είναι οι τελικοί κριτές, εννοείται, και είναι και πάρα πολύ αυστηροί. Είναι τρομερά αυστηροί, γιατί τα παιδιά δεν νιώθουν υποχρεωμένα να τους αρέσει κάτι. Όπως και στο θέατρο αν η παράσταση που θα δουν δεν τους αρέσει απλά τρων τα πατατάκια τους, ενώ ένας μεγάλος θα χειροκροτήσει, γιατί ξέρει ότι έπεσε η αυλαία οπότε πρέπει να χειροκροτήσει τους ηθοποιούς ακόμα κι αν η παράσταση του φάνηκε αηδία. Μ’ ένα παιδί δεν συμβαίνει αυτό. Ένα παιδί όταν ένα βιβλίο το βαριέται θα το αφήσει. Ή δεν θα γελάσει αν κάτι δεν είναι αστείο. Ή δεν θα χειροκροτήσει αν κάτι δεν το ενθουσιάσει. Οπότε είναι δύσκολο κοινό.

Εσείς πώς νιώθετε όταν μεταφράζετε κάποιο βιβλίο;

Περνάω όμορφα. Για τα βιβλία που μεταφράζω λέω, ε.

Ποιο κομμάτι είναι αυτό που απολαμβάνετε περισσότερο;

Αυτό που ψάχνω πώς θα απαντήσω μια δύσκολη ερώτηση μεταφραστική. Που συνήθως επειδή το βιβλίο είναι παιδικό έχει πλάκα, χιούμορ και ομοιοκαταληξία. Οπότε αυτά είναι σαν να λύνεις γρίφους πολύ διασκεδαστικούς, ας πούμε.

Επηρεάζεστε απ’ τις μεταφράσεις σας προκειμένου να γράψετε ένα δικό σας βιβλίο; Ή από κάποιον άλλο συγγραφέα;

Μάλλον το ανάποδο θα έλεγα. Αυτό που φοβάμαι μην κάνω –και πολλές φορές το κάνω– είναι να βάζω τον δικό μου τρόπο γραφής και τον δικό μου τρόπο προσέγγισης των παιδιών μέσα στη μετάφραση του βιβλίου. Το οποίο πολλές φορές είναι αναπόφευκτο. Και βέβαια αυτό είναι και ο λόγος που πολλές φορές επιλέγουν οι εκδότες εμένα ή κάποιον άλλο. Δηλαδή πολλές φορές κι εγώ θα δω κι εγώ ένα βιβλίο και θα πω: αυτό θα ταίριαζε να το μεταφράσει εκείνος κι όχι εγώ. Γιατί η γραφή του ταιριάζει περισσότερο μ’ αυτό που προσπαθεί να κάνει ο δημιουργός του βιβλίου.

Θεωρείτε ότι υπάρχει ανταγωνισμός ανάμεσα στους μεταφραστές; Ας πούμε τώρα που είπατε «αυτό θα μπορούσε να το μεταφράσει κάποιος άλλος». Υπάρχει ανταγωνισμός; Υπάρχει συνεργασία;

Δεν το ξέρω. Δεν το ξέρω. Για να σας πω ειλικρινά δεν ξέρω τον χώρο της μετάφρασης, της επαγγελματικής μετάφρασης. Στον χώρο της μετάφρασης του παιδικού βιβλίου, και ειδικά σ’ αυτή τη μικρή φόρμα, επειδή οι περισσότεροι το κάνουν αυτό το πράγμα γιατί τους αρέσει, δεν θεωρώ ότι υπάρχει ιδιαίτερος ανταγωνισμός. Αλλά δεν είναι και μια περιοχή που έχει πάρα πολύ μεγάλες αμοιβές, πολλά χρήματα, πάρα πολλές δουλειές που γίνονται. Είναι ένα πολύ συγκεκριμένο πράγμα, το κάνουν ούτως ή άλλως λίγοι άνθρωποι και πάρα πολλές φορές συμβαίνει αυτό: λέμε ο ένας στον άλλο «Α, τι τέλεια που το μετέφρασες αυτό!» ή «Αυτό πρέπει να το μεταφράσεις οπωσδήποτε!».

Αλλά ακόμα και σ’ αυτόν τον μικρό χώρο, όπως είπατε, υπάρχει κριτική.

Ε, προφανώς.

Είτε θετική είτε αρνητική. Εσείς πώς την αντιμετωπίζετε αυτή την κριτική;

Δεν μου έχει τύχει και ιδιαίτερη αρνητική κριτική. Αλλά δεν έχω μεταφράσει και τόσο πολλά πράγματα.

Ακόμα και την κριτική κριτική, πώς την αντιμετωπίζετε;

Με τρελό ενδιαφέρον. Με τρομερό άγχος, εννοείται, και με τρομερή ανασφάλεια, αλλά και παράλληλα με τρομερό ενδιαφέρον, γιατί είναι ο μόνος τρόπος να κάνεις τη δουλειά σου καλύτερη. Όταν δε η κριτική προέρχεται κι από κάποιον που ξέρει κι από κάποιον που –όσο αυστηρός και να είναι– είναι καλοπροαίρετος, είναι το πιο χρήσιμο πράγμα.

Τι πιστεύετε ότι πρέπει να βελτιωθεί στον τομέα της μετάφρασης;

Πάλι, θα σας πω για ό,τι ξέρω εγώ, έτσι; Πιστεύω ότι πρέπει να βελτιωθεί –και ειδικά στη μετάφραση του παιδικού βιβλίου– η προσοχή που δίνουμε σε κάποια πράγματα και η ποιότητα που εξασφαλίζουμε στο τελικό αποτέλεσμα. Δηλαδή πάρα πολλές φορές είτε γράφουμε είτε μεταφράζουμε για παιδιά, τείνουμε να πιστεύουμε ότι τα παιδιά ως αναγνώστες αρκούνται σε κάτι λιγότερο σε ποιότητα και σε επαγγελματισμό, ενώ αυτό δεν ισχύει, ισχύει μάλλον το αντίστροφο. Εγώ πιστεύω ότι αυτό που θα πρέπει να βελτιωθεί είναι αυτό. Είναι η ποιότητα που βάζουμε στη δουλειά όσο μικρή κι αν είναι ή όσο μικρή κι αν φαίνεται.

Πιστεύετε ότι υπάρχει μέλλον σ’ αυτόν τον τομέα; Υπάρχει μέλλον σ’ αυτό το επάγγελμα;

Φυσικά. Μου φαίνεται τρομακτικό ένα μέλλον που δεν έχει χώρο για τη μετάφραση. Σημαίνει ότι έχουμε πάψει να επικοινωνούμε μεταξύ μας με τα πράγματα που φτιάχνουμε. Μου φαίνεται και πολύ σημαντικό να υπάρχει μέλλον για τη μετάφραση. Πόσο μάλλον για τη μετάφραση μεταξύ μικρών γλωσσών.

Τι θα συμβουλεύατε στους φοιτητές και στα άτομα που θέλουν να ασχοληθούν στο μέλλον με τη μετάφραση παιδικών βιβλίων συγκεκριμένα;

Δεν νιώθω και τόσο ασφαλής να συμβουλέψω κάποιον γι’ αυτά τα πράγματα. Είμαι σίγουρος ότι αν αυτό που κάνουν το αγαπάνε, δηλαδή το κάνουν από αγάπη, γιατί πραγματικά γουστάρουν αυτή τη δουλειά και θέλουν αυτό που διαβάσανε να το μεταφέρουν και θέλουν κάποιος να το διαβάσει και να απολαύσει αυτό το βιβλίο και να είναι η δική τους δουλειά εκεί μέσα, πιστεύω ότι θα την κάνουν τέλεια. Όλα τα υπόλοιπα είναι μια τεχνική γνώση.

Ακούγεστε πολύ αισιόδοξος γενικά για το μέλλον, και για τους νέους που θέλουν να ασχοληθούνε και για το συγκεκριμένο…

Προσπαθώ! Προσπαθώ κι όταν είμαι απαισιόδοξος να ακούγομαι αισιόδοξος. Βοηθάει.

Είναι καλύτερα. Ευχαριστούμε πάρα πολύ.

Εγώ ευχαριστώ.