Μενού Κλείσιμο

Αθηνά Ψυλλιά

Απομαγνητοφώνηση

Καλησπέρα σας καταρχήν.

Καλησπέρα.

Είστε η κυρία Ψυλλιά Αθηνά, ονομάζομαι Βασιλική Γκιώση και η Λίλια Ραντοσλάβοβα [Liliya Radoslavova] παρακολουθούμε τα μαθήματα της κυρίας Βηδενμάιερ της μετάφρασης και θέλουμε να σας κάνουμε μερικές ερωτήσεις σχετικά με τη μετάφραση. Αρχικά, ήτανε όνειρο ζωής να ασχοληθείτε με τη μετάφραση;

Δεν ήταν όνειρο ζωής, αλλά ήταν ένα παιδικό παιχνίδι. Δηλαδή ήταν κάτι με το οποίο έχω ασχοληθεί σαν παιχνίδι από πολύ μικρή. Και δεν το επέλεξα ακριβώς ως επάγγελμα, με επέλεξε, γιατί ήταν άλλη η κατεύθυνση των σπουδών μου και έχω και άλλη ιδιότητα επαγγελματική.

Ναι, παρακολούθησα λίγο τη συζήτησή σας, διάβασα λίγο το βιογραφικό σας… Πώς συνδέεται η ψυχολογία με τη μετάφραση ακριβώς; Είναι λίγο μακριά.

Τώρα, μετά από είκοσι χρόνια βρίσκω ακριβώς τις συνδέσεις. Διαισθανόμουν ότι υπάρχει κάτι εκεί. Νομίζω έχει να κάνει λίγο με τη λειτουργία της διαμεσολάβησης και της γέφυρας. Και στη θεραπεία υπάρχει η έννοια της μετάφρασης, δηλαδή με την έννοια ότι παλιά πράγματα ή παλιά νοήματα τα ξαναμεταφράζουμε και τα καταλαβαίνουμε αλλιώς.

Με αυτή την έννοια η μετάφραση, όχι καθαρά γλωσσική, δηλαδή.

Όχι.

Δηλαδή τα πορτογαλικά πώς προέκυψαν σαν…;

Όταν εγώ ήμουν στο πανεπιστήμιο, ήμουν εδώ στο Αριστοτέλειο, στο Τμήμα ΦΠΨ και ήταν οι πρώτες χρονιές του Erasmus τότε. Είχα την ευκαιρία να φύγω με μια υποτροφία, διάλεξα μια χώρα για την οποία δεν ήξερα τίποτα, δεν ήξερα τη γλώσσα, ήξερα μόνο ότι ο καιρός, το κλίμα θα είναι παρόμοιο με την Ελλάδα, αυτό ήταν που χρειαζόμουν, ότι θα είναι σχετικά φτηνά, θα είναι παρόμοια με την Ελλάδα, δεν θα χρειαστώ επιπλέον χρήματα. Αυτό ήταν το πρώτο κριτήριο, είναι ένα κριτήριο περιπέτειας, δεν είχα στον νου μου τι θα συνέβαινε.

Τυχαία δηλαδή. Καταρχήν, εκτός από τα πορτογαλικά προς ελληνικά; Και με αγγλικά, να φανταστώ, ασχολείστε με μεταφράσεις;

Στη λογοτεχνία δεν έχει… δεν το έχω κάνει και δεν το έχω επιδιώξει. Κυρίως γιατί τα πορτογαλικά είναι μια πιο σπάνια γλώσσα, υπάρχουν λιγότεροι άνθρωποι να μεταφράσουν από τα πορτογαλικά, οπότε δουλειά μου πάντα ήταν… Μιλάω κι άλλες γλώσσες, με επάρκεια, θα έλεγα, όσο τα πορτογαλικά, τα αγγλικά. Οι άλλες γλώσσες είναι σε χαμηλότερο επίπεδο.

Ποια είναι η σχέση σας με τη γλώσσα από την οποία μεταφράζετε;

Με έναν περίεργο τρόπο είναι μια γλώσσα που την έμαθα πάρα πολύ γρήγορα. Δηλαδή σε ενάμιση μήνα μιλούσα. Και μιλούσα μόνο πορτογαλικά όντας πια στη Λισαβόνα. Λογοτεχνία διάβαζα πάντα πάρα πολύ μεγαλώνοντας, επειδή ήμουν ένα παιδί έτσι, αρκετά μοναχικό, ήταν το παράθυρό μου στον κόσμο, οπότε απ’ τα πρώτα πράγματα που ήθελα να καταλάβω για να καταλάβω τη χώρα, να καταλάβω τη γλώσσα, ήταν η λογοτεχνία. Μπήκα πολύ νωρίς να διαβάσω. Εκείνη την εποχή, πριν από 25 χρόνια, δεν υπήρχε τίποτα μεταφρασμένο στα ελληνικά. Οπότε παίρνοντας και διαβάζοντας μια σειρά πράγματα με ενδιέφερε κάτι να κάνω μ’ αυτό. Έκανα μαθήματα, μετά από τέσσερα χρόνια επέστρεψα ξανά στην Πορτογαλία με μια άλλη υποτροφία, πάλι για σπουδές στην ψυχολογία, αλλά εγώ παράλληλα έκανα και γλώσσα-λογοτεχνία-μετάφραση. Αυτά. Όμως είναι μικρότερες οι σπουδές μου πάνω σ’ αυτό, αλλά πολύ μεγάλη η αγάπη, μπορώ να πω.

Τι σας προσφέρει η μετάφραση; Τι απολαμβάνετε σ’ αυτή;

Την ησυχία μου. Έχει πάρα πολλή ησυχία. Είναι μια δουλειά που την κάνει κανείς μόνος του με τον εαυτό του. Προφανώς. Υπάρχουν και τα πειράματα αυτά της συνεργασίας που είναι πολύ ωραία, μια πολύ ωραία αλλαγή. Δηλαδή στους ρυθμούς που ζω και με την άλλη μου δουλειά, αυτός είναι ένας χρόνος που είμαι εγώ με τον εαυτό μου και το κείμενο. ‘Ύστερα, εντάξει, έχει μια ικανοποίηση το γεγονός ότι καθώς περνάνε τα χρόνια και συνεχίζω να μεταφράζω, εγώ γνωρίζω κάποιους πολύ σημαντικούς συγγραφείς, το έργο τους δηλαδή, και με τη διαμεσολάβησή μου το γνωρίζουν και οι Έλληνες αναγνώστες. Αυτό είναι μια μεγάλη ικανοποίηση.

Αυτό είναι το κίνητρό σας δηλαδή στη μετάφραση;

Όχι, το κίνητρό μου είναι ότι περνάω καλά, ότι είναι ένα παιχνίδι. Εξακολουθεί να είναι ένα παιχνίδι για μένα, είναι κάτι το οποίο με ενθουσιάζει, με κινητοποιεί πάρα πολύ, είναι ένα πράγμα που το ‘χω ανακαλύψει από εφτά, οχτώ χρονών δεν ξέρω γιατί, είναι εκεί όμως και…

Είναι δύσκολο να αποδοθεί στα ελληνικά η «θερμοκρασία» που έχει το πρωτότυπο κείμενο;

Δεν το ‘χω ζήσει μ’ αυτό τον τρόπο. Θέλω να πω: πάντα όταν είναι ένας καινούργιος συγγραφέας που δεν τον έχω διαβάσει πολύ, δεν τον έχω μεταφράσει, πάντα έχω μια αβεβαιότητα. Νομίζω τη «θερμοκρασία» που λέτε δεν την βρίσκω από την αρχή, την ανακαλύπτω στην πορεία του βιβλίου. Με κάποιους συγγραφείς αυτό είναι πιο εύκολο, είναι πιο φυσικό, γιατί μπορεί να έχουμε κάτι κοινό στη σκέψη ή κάποιες αναφορές κοινές και να είναι πιο εύκολο. Με άλλους συγγραφείς πρέπει να το ψάξω περισσότερο. Για παράδειγμα, έχω μεταφράσει τρία βιβλία Βραζιλιάνων συγγραφέων, δεν αισθανόμουνα σαν στο σπίτι μου. Δηλαδή υπήρχαν κάποιες διαφορές στη γλώσσα, παρότι υπάρχει και σύμφωνο ορθογραφίας μεταξύ Πορτογαλίας και Βραζιλίας και είναι υποχρεωμένοι όλοι να γράφουν με τον ίδιο τρόπο, η διαφορά υπάρχει και είναι μεγάλη. Δεν ένιωθα ασφάλεια. Δηλαδή δεν ήξερα αν ακριβώς αυτό που λέτε εσείς «θερμοκρασία», αν αυτό αποδίδεται σωστά. Είναι ένα ερωτηματικό που το ‘χω ακόμα. Για άλλα βιβλία αισθάνομαι μεγαλύτερη ασφάλεια.

Δηλαδή με ποιον συγγραφέα αισθάνεστε πιο μεγάλη άνεση;

Εντάξει, νομίζω αυτόν που έχω μεταφράσει περισσότερο: Ζοζέ Σαραμάγκου [José Saramago]. Το οποίο ήταν από την αρχή όμως, δεν ήταν κάτι που χτίστηκε. Ήταν, νομίζω, απ’ το πρώτο βιβλίο. Δεν ήταν κάτι που άλλαξε.

Δηλαδή ήταν αγάπη να το πούμε μεταξύ σας ως μεταφράστριας και του έργου του συγγραφέα.

Ναι, ναι, ήταν απ’ αυτά τα βιβλία που τα διαβάζεις και σταματάς και παίρνεις ανθρώπους τηλέφωνο και λες «Κάτσε να σου πω τι γράφει εδώ!». Αυτή ήταν η εμπειρία.

Πέρα από τον συγκεκριμένο  συγγραφέα, έχετε και κάποια στενή σχέση με κάποιον μεταφραστή, έχετε κάποιον μεταφραστή ως  πρότυπο; Σας έχει εμπνεύσει κάποιος μεταφραστής;

Θαυμάζω ανθρώπους, αλλά, όχι, δεν μπορώ να το πω αυτό. Δεν έχω μαθητεύσει. Δηλαδή για να θαυμάσεις, νομίζω, κάπως πρέπει να έχεις μαθητεύσει κιόλας. Βλέπω μεταφράσεις πάρα πολύ καλές, εξαιρετικές, ανθρώπους που τη δουλειά τους τη θαυμάζω, αλλά να έχω πρότυπο, δηλαδή να προσπαθώ να μοιάσω ή να το κάνω… όχι, αυτό δεν υπάρχει.

Εκτός από μεταφράστρια είστε και συγγραφέας ενδεχομένως; Γράφετε δικά σας κείμενα ή όχι;

Όχι, όχι.

Τα κριτήριά σας όταν μεταφράζετε ποια είναι; Τα δικά σας.

Τα κριτήριά μου για ποιο πράγμα;

Για τη μετάφραση που εσείς κάνετε. Για την επιλογή ενός έργου, ας πούμε.

Την επιλογή, όπως ξέρετε, του έργου δεν την κάνει ο μεταφραστής, την κάνει ο εκδότης. Ο μεταφραστής μπορεί να προτείνει. Αυτό ρωτάτε; Με ποια κριτήρια επιλέγονται τα βιβλία;

Όχι, εγώ εννοώ, όταν εσείς αποφασίζετε να μεταφράσετε κάποιον συγγραφέα ή κάποιο έργο, αυτά που ακολουθείτε μέσα σας όταν κάνετε τη μετάφραση. Τα δικά σας κριτήρια.

Δεν ξέρω αν την έχω καταλάβει σωστά την ερώτηση. Για μερικά πράγματα, στη μετάφραση ειδικά, δεν έχω θεωρία. Μερικά πράγματα τα έχω ανακαλύψει καθώς δουλεύω το πώς λειτουργούν. Κάτι που έλεγα και χθες: εγώ βλέπω ότι όταν έχω έναν καινούργιο συγγραφέα, χρειάζομαι τρία κεφάλαια, για να πω ότι έχω καταλάβει το λεξιλόγιο του συγγραφέα. Ένα κριτήριο ακόμα, για παράδειγμα, είναι ότι έχω διστάσει και έχω αποφύγει να μεταφράσω συγγραφείς που δεν είναι σύγχρονοι. Επειδή δεν ξέρω την ιστορία της γλώσσας, της πορτογαλικής γλώσσας. Ξέρω ένα εύρος της, δηλαδή γνωρίζω κι ένα λεξιλόγιο πιο παλιό, αλλά το έχω αποφύγει να μεταφράσω κάτι πιο παλιό. Με ενδιαφέρει να υπάρχει μια αντιστοιχία στο άκουσμα, δηλαδή όχι μόνο στην απόδοση του νοήματος, αλλά και ο ήχος με κάποιον τρόπο να παρακολουθείται, ο ρυθμός που υπάρχει να υπάρχει και στο ελληνικό κείμενο. Θεωρώ σημαντικό να μεταφράζονται οι λέξεις, να μην παραλείπονται πράγματα, ούτε να απλοποιούνται. Θεωρώ σημαντικό να αντιμετωπίζω τον αναγνώστη ως ενήλικα και να μην προσπαθώ να του πασάρω πληροφορία σαν να μην ξέρει. Δεν ξέρω αν απαντώ, αν είμαι μέσα στο περιεχόμενο.

Ακριβώς αυτό εννοούσα.

Και δεν διορθώνω τον συγγραφέα. Θεωρώ ότι αυτό που δίνει ο συγγραφέας είναι πλήρες. Εάν σε κάποια σημεία εγώ αισθάνομαι αμηχανία ή κάποιον κόμπο ή δεν βγαίνει με τον ίδιο τρόπο που βγαίνει σε άλλα σημεία, θα φανεί και στη μετάφραση αυτό, αλλά αυτό είναι όμως. Αυτή η ένταση που υπάρχει στο κείμενο το πρωτότυπο, αυτή η ένταση που εγώ αντιλαμβάνομαι, οφείλει να υπάρξει και στο ελληνικό. Θεωρώ ότι δεν πρέπει να λύσω κάτι εγώ εκεί και να περάσει ανέφελα στον αναγνώστη. Ο αναγνώστης είναι κι αυτός ενήλικας όπως κι εγώ.

Έχετε πάντα επικοινωνία με τον συγγραφέα που μεταφράζετε;

Τώρα πια, ναι. Τώρα πια, ναι. Δεν το έκανα, γιατί, εντάξει, με τον Ζοζέ Σαραμάγκου ήταν μια ειδική περίπτωση, ήμουν πάρα πολύ νέα, κοινώς, πέρα απ’ τη διαφορά ηλικίας, ήταν ένας νομπελίστας συγγραφέας. Αισθανόμουνα πολύ μεγάλο δέος. Απέφυγα για δέκα χρόνια, ενώ μετέφραζα τα έργα του, απέφυγα για μια δεκαετία να τον γνωρίσω, μέχρι που ήταν πια αναπόφευκτο. Απ’ όταν τον γνώρισα και μετά, ζητούσα και τη βοήθειά του, και τον ενημέρωνα τι κάνω. Και από τότε, βέβαια, αφού χαλάρωσα με αυτόν τον συγγραφέα, επικοινωνώ με όλους, με όλους έχω κάποιου είδους σχέση, είναι όλοι πάρα πολύ γενναιόδωροι, μου στέλνουν τα βιβλία τους, συνεννοούνται απευθείας μαζί μου για δικαιώματα και για διευκολύνσεις, υπάρχει μια πάρα πολύ γενναιόδωρη στάση απ’ τους συγγραφείς. Πάντοτε ανταποκρίνονται στα ερωτήματα που βάζω.

Θα λέγατε ότι είναι πάρα πολύ σημαντικό ο μεταφραστής να έχει γνωρίσει τουλάχιστον τον συγγραφέα που μεταφράζει;

Δεν το θεωρώ τελείως απαραίτητο. Είναι ένα προνόμιο, είναι μια ευκαιρία, είναι ένα πλεονέκτημα. Αλλά καμιά φορά δεν έχει κανείς αυτή την ευκαιρία, γιατί ο άνθρωπος δεν ζει πια ή γιατί δεν πρόλαβε, για διάφορους λόγους. Είναι μια ευκολία περισσότερο και η χαρά της επικοινωνίας. Αλλά, νομίζω, εντάξει, το αποτέλεσμα… υπάρχουν πολλοί τρόποι να λύσει κανείς τα θέματα της μετάφρασης. Πιο πολύ σαν προνόμιο θα το έλεγα και σαν ευχαρίστηση.

Προτιμάτε κάποιο συγκεκριμένο κειμενικό είδος να μεταφράζετε, διηγήματα ή…

Όχι, αλλά δεν έχω μεταφράσει ποίηση. Θεωρώ ότι έχει άλλη λειτουργία η μετάφραση ποίησης. Είναι κάτι με το οποίο δεν έχω καταπιαστεί. Αλλά έχω μεταφράσει μυθιστορήματα και ένα αυτοβιογραφικό κείμενο, νομίζω. Ναι, όλα τ’ άλλα είναι μυθιστορήματα.

Τι εικόνα είχατε για τη μετάφραση πριν ασχοληθείτε μ’ αυτή και ποια η άποψή σας για τη μετάφραση τώρα; Έχει αλλάξει;

Να πω την αλήθεια, πριν ασχοληθώ με τη μετάφραση, πριν μεταφράσω δηλαδή κάποιο έργο και δω το όνομά μου τυπωμένο και όλα αυτά, δεν νομίζω ότι ασχολιόμουν και πάρα πολύ με το ποιος μετέφρασε αυτό που διάβασα. Ενώ αγαπούσα πάρα πολύ τη λογοτεχνία πάντα. Νομίζω άρχισα κι εγώ να νοιάζομαι περισσότερο γι’ αυτή την εργασία απ’ όταν άρχισα να την κάνω. Εκ των υστέρων μπορώ να καταλάβω πόσο σημαντικό πράγμα είναι. Ο Σαραμάγκου έλεγε ότι στους μεταφραστές οφείλουμε το ότι υπάρχει διεθνής λογοτεχνία, αλλιώς κάθε χώρα θα είχε τη λογοτεχνία της, δεν θα μαθαίναμε ποτέ τι γίνεται. Είναι πολύ σημαντική λειτουργία. Αλλά δεν είναι κάτι που το σκεφτόμουνα πιο πριν.

Σαν επάγγελμα η μετάφραση νομίζετε ότι έχει τις σωστές απολαβές, ας πούμε, να το πω έτσι;

Αστειεύεστε. Όχι, είναι ένα χαρτζιλίκι. Ακόμα κι αν θέλει κάποιος να κάνει αυτή τη δουλειά συστηματικά –εντάξει, πόσο συστηματικά, πρέπει να κάνει κανείς και κάποιο διάλειμμα– με τις εισφορές που πρέπει να πληρώσει, με τη φορολογία που υπάρχει, με τις τιμές που δίνουν, ακόμα και τις πιο ψηλές τιμές που μπορεί να δώσει ένας εκδότης, τα χρήματα δεν παύουν να ‘ναι ένα χαρτζιλίκι, ένα έξτρα στο εισόδημα από κάτι άλλο. Κάποια στιγμή είχα συμμετάσχει σε μια πρόσκληση του Ανταίου Χρυσοστομίδη με διάφορους μεταφραστές και μας σύστηνε τον έναν στον άλλον και μας έλεγε «Από ‘δω η τάδε που είναι δικηγόρος και μεταφράστρια, από ‘δω η τάδε που είναι γιατρός και μεταφράστρια, από ‘κει η τάδε που είναι καθηγήτρια και μεταφράστρια». Δεν υπήρχε κανείς που να έκανε μόνο αυτή τη δουλειά.

Θεωρείτε ότι εφαρμόζεται ο νόμος περί πνευματικών δικαιωμάτων;

Το εννοείτε σε σχέση με τη μετάφραση;

Ναι.

Όχι, δεν εφαρμόζεται, με την έννοια ότι και τα πνευματικά δικαιώματα της μετάφρασης έχουν ορισμένη χρονική διάρκεια, αλλά πληρώνονται εφάπαξ. Τουλάχιστον η πρακτική στην Ελλάδα είναι αυτή. Αυτό με ρωτάτε;

Ναι. Τι ιδιαίτερες ανάγκες έχει ένας μεταφραστής; Πού ξοδεύει το όποιο εισόδημα έχει απ’ αυτό;

Σε σχέση με τη μετάφραση;

Ναι.

Εντάξει, αν έχει αγοράσει κανείς τα λεξικά του, τα οποία δεν είναι πολλά, για μένα είναι… σε CD-ROM δουλεύω μ’ ένα πορτογαλο-πορτογαλικό, με το Αντιλεξικόν του Μποσταντζόγλου, εμ, μετά…

Τα ταξίδια εντάσσονται σ’ αυτά τα έξοδα; Τα αναγκαία έξοδα;

Σωστά.

Οι επιμορφώσεις ενδεχομένως;

Αυτά εγώ, νομίζω, τα έχω πάρει κάπως από υποτροφίες και από ευκαιρίες για ταξίδια για συνεντεύξεις… είχα κάποιες τέτοιες ευκαιρίες. Με αυτή την έννοια δεν έχω βάλει χρήματα απ’ την τσέπη μου για να γνωρίσω έναν συγγραφέα.

Τις μεταφραστικές δυσκολίες πώς τις αντιμετωπίζετε; Εκτός από τη βοήθεια των λεξικών, βέβαια.

Εξαρτάται. Μερικές φορές είναι απλώς ζήτημα του να αφήσω το κείμενο λίγο ήσυχο και να το ξαναδώ σε άλλη στιγμή κι εκεί να βρω τις λύσεις. Τώρα, κάθε βιβλίο μπορεί να χρειάζεται κάποιες συγκεκριμένες λέξεις που εγώ δεν τις έχω. Ψάχνω να βρω τους ανθρώπους που τις έχουν και τις ζητάω. Αυτό.

Θυμάστε μήπως κάποιο συγκεκριμένο παράδειγμα που είναι έτσι πολύ δύσκολο;

Πάρα πολλά. Δηλαδή έχω μιλήσει με ξυλουργό για το ένα βιβλίο, με αρχιτέκτονα για το άλλο, με φαρμακοποιό για το τρίτο, με ιστιοπλόο για το τέταρτο. Δηλαδή κάθε βιβλίο κάτι θέλει που πρέπει να ‘σαι σίγουρος ότι αυτή είναι ακριβώς η λέξη.

Η ποιότητα της μετάφρασης πώς πιστεύετε ότι μπορεί να βελτιωθεί; Καταρχάς πιστεύετε ότι οι μεταφράσεις τουλάχιστον στην Ελλάδα είναι υψηλές ποιοτικά κατά τον μέσο όρο;

Νομίζω, ναι, τα τελευταία χρόνια είναι πολύ υψηλού επιπέδου. Υπάρχει πια και εκπαίδευση στη μετάφραση. Δηλαδή όταν εγώ ξεκίνησα να μεταφράζω δεν υπήρχαν σπουδές μετάφρασης. Υπήρχαν σπουδές στη φιλολογία, κι από ‘κει και πέρα κανείς συνέχιζε. Εγώ δεν έχω καν τέτοιες σπουδές δηλαδή. Αυτό που βλέπω και σ’ αυτά που διαβάζω είναι ότι το επίπεδο έχει ανέβει πάρα πολύ. Και θεωρώ ότι είναι καλές μεταφράσεις. Εντάξει, μιλάω με μια γενικότητα. Μέσα σ’ αυτό υπάρχουν εξαιρετικά πράγματα, υπάρχουν και πιο μέτρια.

Θεωρείτε ότι είναι απαραίτητη η επιμέλεια;

Ναι, βέβαια. Ασφαλώς. Και έχω το προνόμιο να συνεργάζομαι με έναν διορθωτή από την αρχή ως τώρα. Εδώ και είκοσι χρόνια.

Για τον τίτλο;

Για τον τίτλο… Αυτό που κάνω εγώ είναι ότι προτείνω τον τίτλο. Πολλές φορές έχει συμβεί ο εκδότης να τον αλλάξει, με τη σύμφωνή μου γνώμη.

Πάντα;

Ναι. Καμία αλλαγή δεν έχει γίνει που να την μετανιώσω. Μερικές φορές νομίζω ότι η επιλογή… Πώς τα το πω; Υπάρχουν κάποια πράγματα που δεν τα ξέρει ο μεταφραστής πώς λειτουργούν. Δηλαδή το να βρεις έναν καλό τίτλο που με μια ματιά να προσελκύει είναι κάτι που ο εκδότης εγώ θεωρώ ότι το ξέρει καλύτερα από μένα.

Δεν θεωρείτε ότι πλέον γίνονται εκπτώσεις στην ποιότητα των έργων λόγω της κρίσης;

Πώς δηλαδή;

Να γίνονται δουλειές πιο γρήγορα, με χαμηλότερη ποιότητα, με τίτλο που να μη συμφωνείτε, ας πούμε, για λόγους μάρκετινγκ.

Αυτό δεν έχει να κάνει με την κρίση. Να σας πω ότι με τους εκδότες που έχω συνεργαστεί με έχουν σεβαστεί και τους έχω σεβαστεί. Δεν υπάρχει τέτοιο θέμα. Θυμάμαι, ας πούμε, ένα συγκεκριμένο βιβλίο, εγώ είχα βάλει έναν τίτλο, ο εκδότης σκέφτηκε έναν άλλο πολύ καλύτερο, που απλώς έκοβε μία λέξη, αλλά έκανε όλη τη διαφορά. Και ήταν όλες οι λέξεις του τίτλου, δεν χανόταν κάτι. Δεν ανακατεύομαι. Δηλαδή με εκδότες που ακούω ότι δεν πληρώνουνε ή ότι σε ταλαιπωρούνε ή που τους λέω την τιμή και μου λένε «Τι; Αυτά τα λεφτά δεν υπάρχουν!», δεν διαπραγματεύομαι. Προτιμώ να μείνω χωρίς δουλειά σ’ αυτό. Γιατί καλό είναι να επιβραβεύονται οι άνθρωποι που κάνουν καλά τη δουλειά τους.

Για την κριτική απέναντι στο έργο σας; Πώς την αντιμετωπίζετε;

Δεν είναι και τόση πολλή, γιατί ακριβώς δεν ασχολείται και κανείς τρομερά με τους μεταφραστές. Η αλήθεια, βέβαια, είναι ότι έχω ακούσει καλά λόγια. Γενικά καλά λόγια. Νομίζω σε μία περίπτωση μόνο μου έχουν επισημάνει συγκεκριμένα πράγματα, ενστάσεις συγκεκριμένες κι αυτό έχει γίνει μία φορά μέσα στα είκοσι χρόνια. Δηλαδή κάποιος κάθισε και είπε «Αυτό έπρεπε να είναι έτσι, αυτό εγώ προτείνω να ήταν αλλιώς». Άσχετα αν συμφωνώ ή διαφωνώ, αυτό ήταν πολύ εποικοδομητικό. Αλλά δεν έχω συχνά τέτοιες κριτικές. Η κριτική είναι συνήθως «γενικά καλή», αυτό.

Γενικά πώς πιστεύετε ότι μπορεί να βελτιωθεί η ποιότητα της μετάφρασης ακόμα περισσότερο;

Εντάξει, να αναγνωριστεί ως ένα κανονικό επάγγελμα που θέλει ορισμένες δεξιότητες και να πληρώνεται ως τέτοιο. Γιατί όταν είναι τόσο χαμηλές οι τιμές και για να κρατηθούν χαμηλές μπαίνουν μέσα σ’ αυτό άνθρωποι που δεν μπορούν να το κάνουνε, ασφαλώς θα δώσουν χαμηλότερη ποιότητα δουλειάς. Αυτό είναι να γίνει. Κατά τα άλλα είναι πολύ καλό το ότι υπάρχουν σπουδές, είναι πολύ σημαντικό. Υπάρχουν όμως πολλοί δρόμοι να φτάσει κανείς στη μετάφραση παρ’ όλα αυτά.

Σχετικά με το ότι είπατε ότι υπάρχουν άνθρωποι που δεν μπορούν να το κάνουνε, οι γνώσεις για τις επαγγελματικές ενώσεις των μεταφραστών; Ανήκετε καταρχήν σε κάποιες; Πιστεύετε ότι πρέπει να ανήκουν όλοι σε κάποια;

Στη ΣΜΕΔ. Ναι, νομίζω ότι είναι καλό να ανήκουμε.  Δηλαδή αν δεν ξεκινήσουμε εμείς να το πάρουμε απόφαση ότι είμαστε επαγγελματίες και ότι έχουμε και ανάγκες εκτός από… Έχουμε κι εμείς περιορισμούς ως άνθρωποι. Για να κάνουμε μια δουλειά πρέπει κάποια πράγματα να καλύπτονται.

Και να μιλήσουμε λίγο για το μέλλον κλείνοντας. Είστε αισιόδοξη για το μέλλον της μετάφρασης στην Ελλάδα; Πώς το βλέπετε;

Αυτό που μπορώ να πω είναι ότι οι νέοι άνθρωποι που γνωρίζω που ασχολούνται με διάφορα πράγματα, με τη μετάφραση, αλλά και μ’ άλλα πράγματα, νομίζω ότι είναι όλο και καλύτεροι. Δηλαδή ότι οι επόμενοι που έρχονται είναι όλο και καλύτεροι. Τώρα, το τι θα γίνει με την εκδοτική παραγωγή, αυτό είναι ένα θέμα. Δηλαδή μέσα σε έξι χρόνια οι τίτλοι έχουνε μειωθεί στο 50%. Οι κυκλοφορίες των βιβλίων, κάτι που παλιότερα μιλούσαμε για μια εκδοτική επιτυχία κι αυτό σήμαινε 30.000 βιβλία, σήμερα σημαίνει 5.000 βιβλία. Αυτά είναι νούμερα που βάζουν κάποιους περιορισμούς και στη μετάφραση. Απ’ την άλλη, βέβαια, για τόσο μικρή χώρα έχουμε πάρα πολλούς τίτλους που κυκλοφορούν. Νομίζω ότι έχουμε πολύ καλή επαφή με την παγκόσμια λογοτεχνία.

Ωραία. Και μια τελευταία ερώτηση. Στα παιδιά που σπουδάζουν και θα ήθελαν να γίνουν μεταφραστές, τι θα τους συμβουλεύατε; Αφού έχετε μεγάλη εμπειρία, κάποια χρήσιμη συμβουλή να τους δώσετε.

Ένα πρώτο που εμένα με έχει βοηθήσει, δεν ξέρω όμως αν βοηθάει άλλους ανθρώπους, είναι όταν μεταφράζεις ένα κείμενο, να κάθεσαι και να παιδεύεσαι με το κείμενο. Δηλαδή να μη χρησιμοποιεί κανείς διευκολύνσεις. Να μην ψάχνει γρήγορα να το πάει σε κάποιον να του το λύσει. Είναι σημαντικό να κάθεται κανείς λίγο να παιδεύεται στα πράγματα. Κι επίσης ένα άλλο που θα έλεγα είναι να επιμείνουν να μείνουν στη δουλειά. Γιατί πολλοί άνθρωποι μεταφράζουν ένα βιβλίο, φεύγουν απ’ τον χώρο, μεταφράζουν δύο βιβλία, φεύγουν απ’ τον χώρο. Νομίζω, για να μπορέσει κανείς να σταθεί, πρέπει να επιδιώξει να έχει μια συνέχεια στη δουλειά, όπως και σ’ όλες τις δουλειές, βέβαια.

Σας ευχαριστούμε πολύ.

Να είστε καλά, καλή συνέχεια.

Βιογραφικό

H Αθηνά Ψυλλιά σπούδασε Ψυχολογία στο Τμήμα Φιλοσοφίας, Παιδαγωγικής και Ψυχολογίας του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και ειδικεύτηκε μεταπτυχιακά στην Κλινική Ψυχολογία, στην Πορτογαλική Γλώσσα και Λογοτεχνία και στην Μετάφραση στο Πανεπιστήμιο της Λισαβόνας. Ζει στην Αθήνα και εργάζεται στον τομέα της ψυχικής υγείας και στον χώρο της λογοτεχνικής μετάφρασης. Έχει μεταφράσει περισσότερα από 30 έργα πορτογαλόφωνης λογοτεχνίας και ανάμεσά τους ένα μεγάλο μέρος των έργων του νομπελίστα José Saramago. Αναζητά τον χώρο όπου συναντώνται η λογοτεχνία με την ψυχοθεραπεία.

Επιλεγμένες μεταφράσεις

Saramago, José (1998). Περί τυφλότητος [Ensaio sobre a cegueira]. Αθήνα: Καστανιώτη.

Saramago, José (2000). Το κατά Ιησούν Ευαγγέλιον [O Evangelho segundo Jesus Cristo]. Αθήνα: Καστανιώτη.

Cardoso Pires, José (2000). De profundis, αργό βαλς [De Profundis, Valsa Lenta]. Αθήνα: Καστανιώτη.

Amado, Jorge (2001). Ο πρώτος και ο δεύτερος θάνατος του Κινίνου του Μπέκρου [A morte e a morte de Quincas Berro Dágua]. Αθήνα: Καστανιώτη.

Saramago, José (2005). Ο άνθρωπος αντίγραφο [O homen duplicado]. Αθήνα: Καστανιώτη.

Lobo Antunes, Antonio (2008). Στου διαόλου τη μάνα [Os cus de Judas]. Αθήνα: Πάπυρος.

Tavares, Gonçalo M. (2012). Ιερουσαλήμ [Jerusalém]. Αθήνα: Καστανιώτη.

Cardoso, Dulce Maria (2017). Ο γυρισμός [O Retorno]. Αθήνα: Καστανιώτη.

Peixoto, Jose Luis (2020). Κανένα βλέμμα [Nenhum Olhar]. Αθήνα: Διάπλαση.

Saramago, José (2020). Η χρονιά θανάτου του Ρικάρντο Ρέις [O Ano da Morte de Ricardo Reis]. Αθήνα: Καστανιώτη.

Συνέντευξη: Βασιλική Γκιώση και Liliya Radoslavova
Ημερομηνία και τόπος: Μάιος 2016, Θεσσαλονίκη
Παραπομπή: Βηδενμάιερ, Ανθή, Λάμπρου, Δέσποινα και Πατεινάρη, Φωτεινή (2021). «Συνέντευξη με την Αθηνά Ψυλλιά», Πορτρέτα μεταφραστριών και μεταφραστών. Θεσσαλονίκη: Τμήμα Γερμανικής Γλώσσας και Φιλολογίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

Κατηγορία: μεταφράστρια/μεταφραστής, μετάφραση πεζογραφίας, πορτογαλικά–ελληνικά