Έφη Καλλιφατίδη

Πρώτα απ’ όλα θα θέλαμε να σας ρωτήσουμε αν ήταν όνειρο ζωής σας να ασχοληθείτε με τη μετάφραση.

Ποιος έχει όνειρο ζωής όταν αρχίζει κάτι; Δηλαδή εντάξει. Ξέρω εγώ; Όχι. Απλώς ήμουν ένα παιδί που αγαπούσε πάρα πολύ τα βιβλία. Οι σπουδές μου δεν ήταν πάνω στη μετάφραση ούτε καν στη φιλολογία, ήταν στην αρχιτεκτονική. Οπότε η μετάφραση ήρθε από σύμπτωση και από αγάπη στα βιβλία. Τίποτα άλλο.

Τι εννοείτε από σύμπτωση; Πώς ξεκινήσατε δηλαδή να ασχολείστε;

Ξεκίνησα επειδή βαριόμουνα. Δηλαδή ήταν ένα καλοκαίρι που ετοιμαζόμουν να φύγω για Ιταλία, δεν είχα τι να κάνω, λέω δεν πιάνω να μεταφράσω ένα βιβλίο έτσι που το είχα διαβάσει τότε και μ’ άρεσε. Μετά, εντάξει, το ένα έφερε τ’ άλλο και έγινα μεταφράστρια.

Τι εικόνα είχατε για τη μετάφραση πριν ασχοληθείτε με αυτό και αφού ασχοληθήκατε;

Δεν είχα εικόνα. Δεν είχα εικόνα. Δηλαδή τώρα εγώ άρχισα να μεταφράζω σε μια εποχή που μεταφράζαμε με χαρτί και μολύβι. Έτσι; Δηλαδή ούτε υπολογιστή. Έχω γράψει χιλιάδες χιλιάδων σελίδες, ας πούμε, με χαρτί και μολυβάκι. Εντάξει, μου άρεσε η ιδέα, γιατί καταλάβαινα ότι ήταν μοναχική δουλειά και μ’ άρεσε η ιδέα μιας μοναχικής δουλειάς. Δηλαδή θέλω να βλέπω κόσμο όταν το επιλέγω εγώ, όχι όταν πρέπει να τον δω. Λοιπόν, και μ’ άρεσε και επειδή ήταν και η αγάπη του βιβλίου, η μυρωδιά του βιβλίου, όλα αυτά, ναι. Έτσι κάπως.

Υπήρχε κάποιος μεταφραστής που τον είχατε σαν ίνδαλμα, κάποιο είδωλο, πρότυπο;

Τώρα τι να πω; Τον Κοσμά Πολίτη; Όχι, ούτε αυτό μπορώ να το πω, γιατί ήμουνα πολύ μικρή και πριν από εμένα, ας πούμε, ήταν λίγοι. Τι ήταν; Ήταν… πώς την λέγανε εκείνη που μετέφραζε τα αστυνομικά, που ήταν ηθοποιός, γνωστή ηθοποιός και είχε μεταφράσει Αγκάθα Κρίστι [Agatha Christie], ξέρεις όλα αυτά τα «κίτρινα» βιβλιαράκια τότε της εποχής, και ο Κοσμάς Πολίτης που έκανε όλους τους μεγάλους, διάφορους.

Και έκτοτε τι νιώθετε ότι σας προσφέρει η μετάφραση, τι αγαπήσατε σε αυτή;

Ησυχία. Διαφυγή επίσης. Κοίτα κάνεις ένα κλικ και πας σε άλλο κόσμο και αν σ’ αρέσει κιόλας το βιβλίο που κάνεις, δεν χρειάζεται να σκέφτεσαι αυτά που μπορεί να σε απασχολούν εκείνη τη στιγμή, είσαι μέσα στο βιβλίο και σκέφτεσαι το βιβλίο, τίποτα άλλο.

Κάποιοι συνάδελφοί σας, ας πούμε, μας είπανε ότι «ένιωθα την ανάγκη να μεταφράσω κάτι για να το προσφέρω στον κόσμο».

Όχι, όχι, όχι. Εγώ δεν σκέφτομαι… πέρα από τον εαυτό μου, ας πούμε, που φυσικά σκέφτομαι τον εαυτό μου αν μου αρέσει το βιβλίο, αυτό λέγαμε και σήμερα και χθες που μίλησα εδώ, ότι εγώ νιώθω ότι πρόκληση είναι ο συγγραφέας κι όχι ο κόσμος. Δηλαδή ότι αν ανταποκριθώ στην πρόκληση που μου βάζει ο συγγραφέας και αντεπεξέλθω καλά, τότε και ο κόσμος θα μείνει ευχαριστημένος. Αυτό.

Εκτός από τη μετάφραση, ασχολείστε με κάτι άλλο;

Όχι. Μετάφραση διαφόρων κειμένων, δηλαδή κάνω λογοτεχνία, σινεμά και όπερα. Αυτά.

Πολύ ωραία. Άρα μήπως ανήκετε και σε κάποια επαγγελματική ένωση μεταφραστών;

Όχι, όχι, δεν ανήκω, δεν έτυχε να έρθω σε επαφή και δεν…

Βιοπορίζεστε, λοιπόν, από τη μετάφραση.

Αποκλειστικά.

Είστε ευχαριστημένη από τις απολαβές σας;

Κοίταξε, μέχρι πριν από 8 χρόνια, ας πούμε, προφανώς και ήμουνα καλύτερα. Τώρα έχει πέσει μεν η αγορά και σε αριθμό τίτλων και σε οικονομική, ας το πούμε, αποζημίωση, αλλά, εντάξει, δεν έχω παράπονο. Άλλοι υποφέρουν πολύ περισσότερο.

Μεταφράζετε από τα ιταλικά, σωστά;

Και τα αγγλικά, κυρίως.

Ποια είναι η σχέση σας με αυτές τις γλώσσες; Τις μάθατε στην πορεία της ζωής σας;

Ναι, ναι. Δηλαδή, εντάξει, αγγλικά ας πούμε ότι ήξερα από αίμα. Άρχισα να μαθαίνω από πολύ μικρή και ήμουν και στο Αμερικάνικο Κολλέγιο, ας πούμε, και μετά, εντάξει, συνέχισα και να διαβάζω και τέτοια. Τα ιταλικά τα έμαθα στον δρόμο, έτσι, μπαίνοντας στα λεωφορεία, ας πούμε, στην Ιταλία και ακούγοντας τους ανθρώπους.

Υπάρχει κάποια ιδιαίτερη προτίμηση σε κάποια από αυτές τις δύο γλώσσες που για κάποιο λόγο είναι πιο συναισθηματικά φορτισμένη;

 Όχι, στα ελληνικά.

Λοιπόν ποια είναι η σχέση σας με τους συγγραφείς από τους οποίους μεταφράζετε; Μεταφράζετε για παράδειγμα Ουμπέρτο Έκο.

Καλά, με τον Ουμπέρτο Έκο [Umberto Eco] είχαμε μία, ας το πω, ψευτο-επαφή, όχι ιδιαίτερα μεγάλη. Παρ’ όλα αυτά, επειδή έχω μεταφράσει τον μεγαλύτερο όγκο του έργου του, είχα μια αίσθηση ότι ήταν, κατά κάποιον τρόπο, πατέρας μου και νομίζω ότι ο Έκο διαμόρφωσε και τη σκέψη μου, γιατί στην ουσία από, ξέρω ‘γω, 29 χρονών που τον πρωτοέπιασα, ας πούμε, μέχρι σήμερα, μέσα σ’ αυτά τα –πόσα– 30-40 χρόνια είναι; Όχι, 40 δεν είναι, 30 κάτι, τέλος πάντων, έβρισκα ότι η λογική του ταίριαζε με τη δική μου και μου έλυνε προβλήματα χωρίς να χρειαστεί να καθίσω εγώ να τα σκεφτώ, ας πούμε. Είχε έτοιμη την… Ήταν πιο σοφός από εμένα, ας πούμε. Κατά τ’ άλλα, ας πούμε, έχω μεταφράσει κλασικούς συγγραφείς που είναι μακαρίτες από καιρό.

Αφού έχετε ασχοληθεί με τόσους πολλούς συγγραφείς, ποιο είδος λογοτεχνίας σάς κεντρίζει ιδιαίτερα το ενδιαφέρον; Ήδη αναφέρατε και όπερα, θέατρο, κινηματογράφο.

Ε, καλά, η λογοτεχνία, ας πούμε, το βιβλίο με κεντρίζει. Μ’ αρέσει το αστυνομικό μυθιστόρημα, τρελαίνομαι. Δεν μ’ αρέσει η «γυναικεία», εντός εισαγωγικών, λογοτεχνία. Μ’ αρέσουν τα ειρωνικά, σαρκαστικά, κωμικά, χιουμοριστικά, αυτά. Δηλαδή θεωρώ σπουδαίο βιβλίο ανά τους αιώνες, γιατί έχει γραφτεί πριν από σχεδόν τρεις αιώνες, το Τρίστραμ Σάντι [Tristram Shandy], το οποίο είναι το πιο μεταμοντέρνο –πριν τον μοντερνισμό– βιβλίο, ας πούμε, κάπως έτσι. Και το χιούμορ του είναι απίστευτο, ας πούμε, το διαβάζεις και φτιάχνεσαι για όλη τη μέρα.

Σας αρέσει να μεταφράζετε και την αντίστοιχη λογοτεχνία, δηλαδή, για παράδειγμα, αστυνομικά, σας αρέσει να μεταφράζετε ή να διαβάζετε;

Έχω κάνει και αστυνομικά, απλώς καμιά δεκαριά, όχι πολλά, ας πούμε. Και μ’ αρέσει και να τα μεταφράζω και επίσης να είμαι, ξέρεις, σαν τον γάιδαρο με το καρότο, να μην ξέρω το τέλος ας πούμε, και να το μεταφράζω και να το μαθαίνω στην πορεία.

Ως προς αυτό, κατά την πορεία των χρόνων ποιες δυσκολίες έχετε συναντήσει μεταφράζοντας; Έχετε κάποιο παράδειγμα που σας έρχεται στο μυαλό για κάποιο πολιτισμικό στοιχείο;

Κοίταξε, ένα πάρα πολύ δύσκολο βιβλίο, αλλά αυτό επειδή δεν είχα εγώ τις, ας το πούμε, τις επαρκείς γνώσεις και αναγκαζόμουνα να τις αποκτώ στην πορεία, ήταν τα πανεπιστημιακά του Eco, όχι τα δοκίμιά του ή τα χρονογραφήματά του. Ήταν, ας πούμε, τα δύο, το Η σημειολογία, Μελέτη τις σημειωτικής [σ.σ. Θεωρία σημειωτικής] λεγόταν, δεν θυμάμαι, ένα τέτοιο θηρίο, και το επίσης έτσι πανεπιστημιακού επιπέδου Από το δέντρο στον λαβύρινθο, το οποίο φαντάζομαι εγώ και άλλοι τρεις στην Ελλάδα να το διαβάσαμε; Κάπως έτσι ήτανε.

Υπάρχει κάποια συγκεκριμένη λέξη που σας έκανε να μην κοιμάστε το βράδυ, ας πούμε;

Πολλές, πολλές. Όχι, λέξη δεν θα πω, αλλά θυμάμαι είχα κάποιο βιβλίο το οποίο ήταν γεμάτο λογοπαίγνια. Τα λογοπαίγνια είναι πάρα πολύ μεγάλη πρόκληση για έναν μεταφραστή. Δεν μπορείς πάντα να τα μεταφράσεις, είναι απαίσιο, άχαρο, φρικτό να βάζεις υποσημείωση, αυτό που κάνεις είναι να, αν δεν μπορείς να το μεταφράσεις το αφήνεις, ξέρω ‘γω, να κυλήσει ομαλά, και βάζεις ένα άλλο λογοπαίγνιο δικό σου κάπου αλλού. Αλλά μου έχουν τύχει και έτσι βιβλία με λογοπαίγνια που να κάθομαι, ας πούμε, ή να μου έρχεται το βράδυ ή να πηγαίνω να πιω ένα ποτό και να το σκέφτομαι και να το σημειώνω σε χαρτοπετσέτα, ναι, έτσι.

Σε ένα τόσο μεγάλο έργο σαν το δικό σας σίγουρα θα υπήρξε και κριτική απέναντί του.

Δική μου ή άλλων;

Άλλων.

Ναι, εντάξει.

Πώς κρίνουν το έργο σας και γενικότερα πώς εσείς αντιμετωπίζετε την κριτική;

Την κριτική ευπρόσδεκτα. Εντάξει, δεν είχα πολύ αρνητικές κριτικές. Μια-δύο φορές είχα, ας πούμε, μια κριτική για βιασύνη και αυτήν τη δέχομαι, γιατί ήταν όντως πιεστικές οι συνθήκες.

Και μια που μιλήσαμε γι’ αυτή την περίπτωση. Ποια είναι η γνώμη σας για την επιμέλεια; Θεωρείτε ότι θα ήταν, ας πούμε, χρήσιμη σε αυτή την περίπτωση;

Όχι χρήσιμη, είναι απαραίτητη η επιμέλεια. Και πρέπει να ‘ναι ο επιμελητής καλός, δηλαδή όχι διορθωτής –γιατί ο διορθωτής είναι άλλη η δουλειά του, άντε θα βάλει τη στίξη, θα κάνει κανένα, ξέρεις, τυπογραφικό που μπορεί να έχω κάνει–, ο επιμελητής, όμως, ο καλός είναι αυτός που θα προφυλάξει κι εσένα και τον συγγραφέα από το να εκτεθείς, ας πούμε. Δηλαδή και εκεί που δεν είσαι σίγουρος εσύ θα ψάξει αυτός κάτι, ας πούμε, να βρει.

Ποια είναι η άποψή σας σχετικά με τον νόμο περί πνευματικών δικαιωμάτων για την κατάσταση που επικρατεί στην Ελλάδα;

Λοιπόν, επειδή είχα την τύχη με κάποιον εκδοτικό οίκο ο οποίος έκλεισε, να παίρνω δικαιώματα, τότε ήταν πάρα πολύ καλά. Μόνο σε έναν εκδοτικό οίκο μου έτυχε αυτό. Κάποια στιγμή που προτάθηκε συνεργασία, λέω «Μπας και, ρε παιδιά, γίνεται;», μου λένε «Όχι, ξέχνα το». Ε, τώρα κάτι δικαιώματα που στέλνει ο ΟΣΔΕΛ μια φορά τον χρόνο, ας πούμε, υποτίθεται… Εντάξει είναι μικρά πράγματα αλλά κάτι είναι και αυτό. Αλλά αυτά είναι από φωτοτυπίες, από ανατυπώσεις, από αναδημοσιεύσεις σε περιοδικά.

Όταν μεταφράζετε ένα έργο και μεταφράζετε σίγουρα και τον τίτλο, που είναι ένα μεγάλο και σημαντικό κομμάτι, επηρεάζεστε από κάποιον όταν είναι μεγάλος ο τίτλος;

Εξαρτάται τι έργο είναι. Τώρα, αν είναι αυτό που λέμε «γυναικεία λογοτεχνία» εκεί είναι… –τι να πω– Τα φτερά του έρωτα, Η μπεκάτσα της λησμονιάς, ξέρω ‘γω, διάφορα τέτοια. Εκεί περισσότερο αποφασίζει ο εκδοτικός οίκος ποιο είναι πιο πιασάρικο, ας πούμε, ως τίτλος. Όταν πρόκειται για ένα κλασικό έργο τώρα, δεν μπορείς να το κάνεις ό,τι θες, θα ακολουθήσεις τον τίτλο του.

Και μία τελευταία ερώτηση. Είστε αισιόδοξη για το μέλλον της μετάφρασης στην Ελλάδα;

Ναι, ναι, πολύ. 

Παρά την οικονομική κατάσταση σήμερα;

Κοίταξε, παρά τον περιορισμό των κειμένων πια που έχουμε να μεταφράσουμε, γιατί όλοι οι οίκοι περιμαζεύτηκαν… Πιστεύω ότι αν συνδυαστεί αυτό το πράγμα, που ελπίζω κάποτε να γίνει με μία… –πώς να το πω– να μάθουνε τα παιδιά από μικρά να αγαπάνε το βιβλίο και αυτό θα σημαίνει και αύξηση του αναγνωστικού κοινού, και αύξηση των μεταφράσεων, και αύξηση των πωλήσεων, και όλα αυτά. Όπως και να κάνουμε, όμως, η Ελλάδα έχει μικρό αναγνωστικό κοινό, δεν είναι ούτε αγγλόφωνη χώρα, είμαστε δέκα εκατομμύρια, διαβάζει το ένα; Πολύ λέω. Οι διακόσιες χιλιάδες διαβάζουν. Άντε και από αυτές τις διακόσιες χιλιάδες, οι πέντε χιλιάδες θα διαβάζουνε τα εκατό βιβλία τον χρόνο και οι άλλοι όλοι θα διαβάζουν το ένα, το δύο, το τρία. Ε, εντάξει, κουκιά μετρημένα!

Να είστε καλά!